राष्ट्राध्यक्ष इब्राहिम रईसी इराणमध्ये सर्वोच्च धार्मिक नेतेपदी पोहोचणार होते; पण रईसी यांचे हेलिकॉप्टर अपघातात निधन झाले. या एका घटनेने सर्वकाही बदलले. इराणचे सर्वोच्च नेते 85 वर्षीय अयातुल्ला खोमेनी यांची जागा कोण घेणार? या प्रश्नावर अनेक प्रकारच्या अटकळी बांधल्या जात होत्या. रईसी यांच्या मृत्यूनंतर या अटकळींचे आता खंडन करण्यात येत आहे. इराणच्या रूढीवादी अध्यक्षांच्या मृत्यूमुळे देशाच्या धोरणात कोणतेही मोठे बदल घडून येतील किंवा इस्लामिक रिपब्लिक म्हणून असलेल्या इराणच्या प्रतिमेला मोठा धक्का बसेल, असे नाही.
इराणचे राष्ट्राध्यक्ष इब्राहिम रईसी यांचे हेलिकॉप्टर कोसळले. त्यात परराष्ट्र मंत्र्यांसह नऊ जणांचा बळी गेला. अमेरिकन बनावटीचे हे हेलिकॉप्टर पन्नास वर्षांपूर्वीचे होते. इस्रायलच्या मोसाद या गुप्तचर यंत्रणेची ज्या भागात हेरगिरी चालते, त्या भागात हे हेलिकॉप्टर कोसळले. त्यामुळे त्यात इस्रायलचा हात असण्याचा किंवा अमेरिका त्यामागे असण्याची शक्यता व्यक्त होणे स्वाभाविक आहे. उघडपणे त्यावर कुणीच काही भाष्य केलेले नाही. सध्या हंगामी अध्यक्ष निवडला असला तरी रईसी यांची जागा कोण घेईल, याची चर्चा सुरू झाली आहे. सरकारी यंत्रणा त्यांच्या मृत्यूचे मोठ्या प्रमाणावर भांडवल करणार आहे, यात कोणतीही शंका नाही. दरम्यान, नवीन चेहर्याचा शोध घेतला जाईल, जो पुराणमतवादी आणि खोमेनी यांचा निष्ठावंत असेल. इस्लामिक क्रांतीनंतर, रईसी यांनी न्यायव्यवस्थेत काम करण्यास सुरुवात केली आणि अनेक शहरांमध्ये वकील म्हणून त्यांनी काम केले. रईसी यांच्या तुरळक विरोधकांनी त्यांच्या अपघाती निधनानंतर फटाके वाजवून जल्लोष साजरा केला. 1980च्या दशकात राजकीय कैद्यांना मोठ्या प्रमाणात फाशी दिल्याचा आरोप त्यांच्यावर होता. रईसी यांच्या मृत्यूने सरकार कमकुवत होईल, अशी आशा विरोधकांना वाटत असेल. त्याच वेळी, शासकीय इतमामात अंत्यसंस्कार हा इराणी राजवटीसाठी भावनांनी भरलेला एक प्रसंग होता. इराणची ही राजवट पुढे अशीच चालू राहणार हे दाखवण्याचीही संधी म्हणून त्याकडे पाहण्यात आले.
गेल्या 40 वर्षांहून अधिक काळ पाश्चात्य देश इराणचे विघटन कसे होईल, तो नष्ट कसा होईल अशी भविष्यवाणी करीत आहेत; पण चमत्कारिकरित्या इराण अजूनही तसाच आहे. पुढील अनेक वर्षे तो आहे तेथेच असेल. आणखी एक पद भरले जाणे महत्त्वाचे आहे, ते म्हणजे तज्ज्ञांच्या ‘विधानसभेत’ मौलवीचे पद. हीच संघटना सर्वोच्च धार्मिक नेत्याची निवड करते. सर्वोच्च नेत्याच्या निवडीबाबत इराणमध्ये अनेक अटकळे बांधली जात आहेत. अनेक नावे शर्यतीत आहेत, त्यापैकी एक नाव विद्यमान सर्वोच्च धार्मिक नेत्याचे पुत्र मोजतबा खोमेनी यांचे आहे. रईसी हे संभाव्य उत्तराधिकारी होते, कारण खोमेनी जेव्हा सर्वोच्च धार्मिक नेता बनले होते, तेव्हा ते तुलनेने तरुण आणि खूप निष्ठावंत होते. ते व्यवस्थेशी बांधिल असलेले विचारवंत होते. रईसी यांच्या मृत्यूची अधिकृत पुष्टी करण्यापूर्वी अयातुल्ला खोमेनी यांनी एक्स वर एक पोस्ट लिहिली. त्यात त्यांनी म्हटले आहे, की ‘इराणच्या लोकांनी काळजी करू नये, देशाशी संबंधित व्यवहारात कोणताही व्यत्यय येणार नाही.’
आता इराणसमोर सध्याचे राजकीय आव्हान आहे, ते म्हणजे अध्यक्षपदाच्या निवडणुका घेणे. सध्या उपाध्यक्ष मोहम्मद मोखबर यांच्याकडे अध्यक्षपदाची जबाबदारी देण्यात आली आहे. नवीन अध्यक्षपदाच्या निवडणुका 50 दिवसांत होतील. अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीसाठी मतदान करण्याचे आवाहन अशा वेळी केले जाणार आहे, जेव्हा मार्चमध्ये झालेल्या संसदीय निवडणुकीत विक्रमी अत्यल्प मतदान झाले होते. 2021च्या अध्यक्षीय निवडणुकीत रईसी अध्यक्ष झाले, तेव्हा उदारमतवादी आणि सुधारणा समर्थक लोकांनी मोठ्या प्रमाणावर निवडणुकांवर बहिष्कार टाकला. या अध्यक्षीय निवडणुकीमुळे खोमेनी आणि सत्तेतील उच्च पदस्थांना त्यांची भूमिका बदलण्याची आणि मतदारांना पुन्हा राजकीय प्रक्रियेत सहभागी करून घेण्याची संधी मिळू शकते. रईसी यांच्या गोटातून अद्याप तरी उत्तराधिकारी स्पष्ट दिसत नाही. बर्लिन स्थित ‘थिंक टँक एसडब्ल्यूपी’चे व्हिजिटिंग फेलो हमीद रझा अझीझी म्हणतात, की या पुराणमतवादी गटात अनेक गट आहेत, काही अधिक कट्टरपंथी तर काही अधिक व्यावहारी मानले जातात. यामुळे नवीन संसदेचा आणि स्थानिक धार्मिक गटांचा संघर्ष अधिक तीव्र होईल, असे त्यांना वाटते. त्यांचा विश्वास आहे. जो कोणी रायसी यांची जागा घेईल, त्याला आव्हानात्मक अजेंडा आणि मर्यादित अधिकारांसह स्थान मिळेल. परराष्ट्र धोरण, विशेषत: प्रदेशात, इस्लामिक रिव्होल्युशनरी गार्ड कॉर्प्सद्वारे नियंत्रित केले जाते. त्यांचा प्रभाव वाढत आहे.
काही महिन्यांपूर्वी इस्रायल-गाझा संघर्षादरम्यान इराण आणि इस्रायलमधील तणाव वाढला, तेव्हा अध्यक्षांना महत्त्वाचे अधिकार नव्हते. या परिस्थितीमुळे धोकादायक परिस्थिती निर्माण झाली होती. तणावाचे रुपांतर संघर्षात होण्याची शक्यता होती. उपराष्ट्रपती मोहम्मद मोखबर यांना इराणमध्ये हंगामी अध्यक्षपदाची जबाबदारी देण्यात आली आहे. रईसी यांच्या कार्यकाळात गंभीर आंतरराष्ट्रीय निर्बंध, गैरव्यवस्थापन आणि भ्रष्टाचारामुळे इराणला आर्थिक अडचणींचाही सामना करावा लागला आहे. चलनवाढ 40 टक्क्यांपेक्षा जास्त झाली आहे आणि इराणी चलन रियालच्या किमतीतही घट झाली आहे. या सगळ्या दरम्यान इराणमध्येही प्रचंड निदर्शने पाहायला मिळाली. सप्टेंबर 2022 मध्ये महसा अमिनी या 22 वर्षीय मुलीच्या मृत्यूनंतर ही निदर्शने सुरू झाली. महसाला इराणच्या नैतिकता पोलिसांनी अटक केली. तिच्यावर हिजाबच्या नियमांचे उल्लंघन केल्याचा आरोप आहे. या निदर्शनांच्या काही आठवड्यांपूर्वी रईसी यांनी हिजाब कायदा अधिक कडक करण्याचे आदेश दिले होते. ज्या महिलांना हे नियम पाळायचे नाहीत, त्यांच्यासाठी पाळत ठेवणारे कॅमेरे बसवण्यात आले. सोशल मीडियावर हिजाबच्या नियमांना विरोध करणार्यांना शिक्षेची तरतूदही करण्यात आली होती.
इराणमध्ये प्रचंड निदर्शने झाली. या निदर्शनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात महिलांचा सहभाग होता, ज्या थेट सत्तेच्या खर्या केंद्रावर आपल्या जीवनावर लादलेल्या निर्बंधांविरुद्ध आपला राग व्यक्त करत होत्या. महिलांनी उघडपणे सर्वोच्च नेते आणि संपूर्ण व्यवस्थेच्या विरोधात निदर्शने केली. मानवाधिकार गटांचे म्हणणे आहे, की या निदर्शनांमध्ये शेकडो लोकांना आपले प्राण गमवावे लागले आणि हजारो लोकांना ताब्यात घेण्यात आलं. इराणच्या इतिहासात अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत सर्वात कमी मते मिळवून अध्यक्ष झालेल्या रईसी यांना पूर्व राष्ट्रपती हसन रुहानींसारखा जनादेश नव्हता. अमेरिकेचे अध्यक्ष बायडेन यांच्या काळातील प्रशासन आणि रईसी यांच्या टीममधील अप्रत्यक्ष चर्चेत फारच कमी प्रगती दिसून आली.
इराणमधील विरोधकांनी रईसी यांच्यावर जितकी टीका केली, तितकी त्यांनी रुहानी यांच्यावर केली नाही, कदाचित ते रईसी यांना कमी प्रभावशाली मानत असावेत. इराणचे परराष्ट्र मंत्री हुसेन अमीर-अब्दुल्लायन यांचाही हेलिकॉप्टर अपघातात मृत्यू झाला. इराणची बाजू जगासमोर मांडण्यात आणि आंतरराष्ट्रीय निर्बंधांचा प्रभाव कमी करण्यात अब्दुल्लायन यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. इस्रायल-गाझा युद्धादरम्यान ते राजनैतिक बाबी हाताळताना दिसले. इराणच्या मित्र राष्ट्रांसोबतच्या बैठकांमध्येही ते दिसले. तणाव कमी करण्यासाठी ते अरब आणि पाश्चात्य देशांच्या परराष्ट्र मंत्र्यांसोबत एकत्र काम करताना दिसले. संदेश पाठविण्यासाठी ते एक चांगले वाहक होते, असे एका वरिष्ठ पाश्चात्य राजनैतिक सूत्रानं सांगितले.
रईसी यांच्या मृत्यूनंतर इराण समोर आव्हानांचा डोंगर नव्याने उभा राहिला आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे केवळ राष्ट्रपतींची जागा भरून काढण्याचे जसे आव्हान आहे त्या पेक्षा अधिक गहन आव्हान आयातुल्ला खोमेनी यांच्यानंतर भावी सर्वोच्च धार्मिक नेतेपदी कोणाला आणायचे याचे असेल.चार दशकांत असंख्य आव्हानांचा हिमतीने सामना करणारा इराण विद्यमान संकटांशी यशस्वीपणे दोन हात करेल असे मानले तर ते गैर ठरणार नाही.