तानाजी माळी
भारतीय ग्रंथालय चळवळीचे जनक डॉ. एस. आर. रंगनाथन यांच्या जयंतीनिमित्त (12 ऑगस्ट) “राष्ट्रीय ग्रंथपाल दिन’ साजरा करण्यात येतो. त्यांनी प्रेसिडेन्सी महाविद्यालयातील प्राध्यापकाची नोकरी सोडून मद्रास विद्यापीठात ग्रंथपाल या पदाची नोकरी स्वीकारली. ग्रंथालयशास्त्राचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी सन 1924-25 या काळात ते इंग्लंडला प्रशिक्षण घेण्यासाठी गेले. इंग्लंडहून परत आल्यावर मद्रास विद्यापीठाच्या ग्रंथालयाची पुनर्रचना करण्याचे कार्य त्यांनी हाती घेतले.
समाजाला सुशिक्षित आणि साक्षर करण्यासाठी ग्रंथालयासारखे दुसरे माध्यम नाही, हे ओळखून 1928 साली मद्रास ग्रंथालय संघाची स्थापना केली. ग्रंथालय संघांना कायद्याचे संरक्षण मिळाले तर त्यांची प्रगती होईल हे लक्षात आल्याने डॉ. रंगनाथन यांच्या पुढाकाराने मद्रास सार्वजनिक ग्रंथालय कायदा अस्तित्वात आला.
ग्रंथालय कायदा करणारे मद्रास हे पहिले राज्य ठरले. म्हणूनच रंगनाथन यांना ग्रंथालय शास्त्राचे जनक म्हणतात. या तांत्रिक काळातही ग्रंथालयाची पंचसूत्र उपयोगी पडतात. कोलन क्लासिफिकेशन, प्रोलेगोमेना टू लायब्ररी क्लासिफिकेशन, थेअरी ऑफ लायब्ररी अँड रेफरन्स सर्व्हिसेस आदी अमूल्य ग्रंथाचे लेखन व प्रकाशन केले. रंगनाथन यांनी ग्रंथालयशास्त्रातील प्रमाणपत्र तसेच पदविका अभ्यासक्रमाचे प्रारूप तयार करून ग्रंथालयशास्त्र शिक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली.
रंगनाथन यांनी ग्रंथपालांसाठी सांगितलेली पंचसूत्री –
- ग्रंथ हे उपयोगासाठी आहेत.
-
प्रत्येक वाचकाला त्याचा ग्रंथ मिळाला पाहिजे.
-
प्रत्येक ग्रंथाला त्याचा वाचक मिळाला पाहिजे.
-
वाचकांचा वेळ वाचला पाहिजे.
-
ग्रंथालय ही वर्धिष्णू संस्था आहे.
त्यांच्या कार्याचा गौरव म्हणून ब्रिटिश सरकारने सन 1935 साली “रावसाहेब’ या पदवीने त्यांना सन्मानित केले. ग्रंथालयशास्त्रातील प्रमाणपत्र, बी.लिब, एम.लिब अभ्यासक्रमासाठी बहुआयामी व अथांग कर्तृत्वाबद्दल भारत सरकारने सन 1957 साली “पद्मश्री’ पुरस्कार देऊन त्यांच्या कार्याचा गौरव केला. सन 1964 साली अमेरिकेतील पिर्टसबर्ग विद्यापीठाकडून “डीलिट’ या पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.
तालिकीकरण व वर्गीकरण या विषयातील संशोधनासाठी 1970 साली अमेरिकन लायब्ररी असोसिएशनने “मार्गरेड मॅन’ हा पुरस्कार दिला. ग्रंथालय चळवळीत योगदान देणाऱ्या सार्वजनिक ग्रंथालय क्षेत्रातील ग्रंथपाल कर्मचाऱ्यांना उत्कृष्ट ग्रंथालय सेवक, एस. आर. रंगनाथन ग्रंथमित्र हे पुरस्कार देण्यात येतात.
भारतीय ग्रंथालयाच्या इतिहासात साधारण 1965 नंतर संगणकाने प्रवेश केला. इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांनी जागेच्या प्रश्नाला पर्याय दिला पण त्यामुळे ग्रंथालये नाहीशी होणार नाहीत ना, असा प्रश्न निर्माण झाला. मात्र ई-बुक्स, ई-जर्नल्स, सीडी, डीव्हीडी, मायक्रोचीप, कार्ड रीडर, पीडीएफ, अलीकडचे किंडल अशा ई-लायब्ररीची नवी संधी ग्रंथप्रेमींना, वाचकांना उपलब्ध झाली आहे.