अरुण गोखले
नंदीबैलास महाराष्ट्राच्या लोकसंस्कृतीत मानाचे स्थान आहे. नंदीबैल हे शिवाचे वाहन असून त्याचे शिवलिंगासमोरचे स्थान हे वंदनीय आणि पूजनीय आहे.
नंदीबैल घेऊन जे लोक दारोदारी फिरत असतात त्यांना नंदीबैलवाला असे म्हणतात. नंदीबैल हा चांगला धष्टपुष्ट आणि पोसलेला असतो. त्याची अंगकांती तजेलदार आणि तुकतुकित असते. शिंगे डौलदार असतात. शिंगे रंगविलेली, त्यास सुशोभित केलेली असतात. या नंदीबैलाच्या गळ्यात घंटांच्या, मण्यांच्या माळा असतात. त्याच्या पाठीवर विविध रंगाच्या कापडाची झूल घातलेली असते. काही बैलांच्या तर पायात घुंगूरही बांधलेले असतात.
असे सजविलेले नटविलेले नंदी सोबत घेऊन हा नंदीबैलवाला खेडेगावातून, तर काही वेळा शहरी भागातूनही दारोदार फिरताना आपल्याला पाहायला मिळतो.
नंदीबैलाचे आगमन ही छोट्यांबरोबरच मोठ्या लोकांचीही एक उत्सुकतेची बाब असते. मुले, मोठी माणसे त्याच्या भोवती गोळा होतात. नंदीबैलवाल्याचा पोषाख म्हणजे पांढऱ्या रंगाचा सदरा, धोतर, गळ्यात माळा. त्याच्या गळ्यात एक ढोलकीवजा “गुबूगुबू’ असा आवाज करणारे वाद्य असते. गोलाकार काठी त्या वाद्यावर विशिष्ट पद्धतीने घासून तो गुबूगुबू असा आवाज काढणे हे कौशल्यच आहे. त्याच्या तालावरच नंदीबैल नाचतो, मान डोलावतो. नंदीबैलवाल्यासोबत एक सहकारीही असतो. त्या सहकाऱ्याच्या हातात नंदीबैलाची दोरी असते. धोतर, सदरा, अंगात रंगीत जाकीट, डोक्यावर टोपी असा त्याचाही वेष असतो.
हे लोक नंदीबैलामार्फत पाऊस पडेल का? पीक चांगले येईल का? मनातली इच्छा पूर्ण होईल का? या सारखे प्रश्न त्या नंदीबैलास विचारतात. त्याची होकारार्थी अथवा नकारार्थी मान हलवून नंदीबैलाकडून उत्तरे दिली जातात. भविष्य सांगून त्यातून मिळणारे पैसे आणि दानावर हे लोक आपला चरितार्थ चालवतात.
काही नंदीबैल हे चांगले शिकविलेले, तयार करवून घेतलेले असतात. ते सहकाऱ्याच्या सांगण्याप्रमाणे अनेक करामती करून दाखवितात. त्यात सहकाऱ्याच्या मांडीवर पाय देणे, अंगावरून चालत जाणे, गुबूगुबूच्या तालावर नाचून दाखविणे ह्या सारख्या गोष्टी करून दाखवितात आणि लहानांसह मोठ्या माणसांचीही मने जिंकून त्यांच्या टाळ्या आणि वाहवाऽऽ मिळवतात. या नंदीबैलास मराठी लोकसंगीतात एक वेगळेच स्थान आहे. लहान मुलांच्या बाल साहित्यातील-
सांग सांग भोलानाथ पाऊस पडेल का?
शाळेभोवती तळे साचून, सुट्टी मिळेल का?
हे बालगीत किती प्रसिद्ध आहे, हे काही नव्याने सांगण्याची गरज नाही.