अफगाणिस्तानमधील वणवा शांत होतो न होतो, तोच युक्रेनवरून पुन्हा एकदा अमेरिका आणि रशिया आमने-सामने उभे राहिले आहेत. युक्रेन हा रशियाविरोधी कारवाईसाठी नवा तळ बनणार नाही, याची हमी द्या. अन्यथा मोठ्या संघर्षाला तयार व्हा, असा खरमरीत इशारा रशियाचे उपपरराष्ट्रमंत्री सर्जेइ रिबकोव्ह यांनी दिला आहे. मात्र, अमेरिकेसह “नाटो’ (नॉर्थ अटलांटिक ट्रीटी ऑरगनायझेशन, ज्याचे 29 देश सदस्य आहेत) या लष्करी संघटनेने रशियाची ही मागणी मान्य करण्याचे साफ नाकारले आहे. अमेरिका व ब्रिटनसह जी-7 देशांनी युक्रेनवरील आक्रमण ही रशियाची घोडचूक ठरू शकते, याची पुन्हा एकदा जाणीव करून दिली आहे. तर युक्रेनच्या नाटोतील सहभागाचा निर्णय 29 सदस्य देश घेतील आणि इतर कोणी याबाबतीत नाक खुपसू नये, असे नाटोच्या प्रमुखांनी रशियाला सुनावले आहे. रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमिर पुतीन यांनी युक्रेनवर आक्रमणाची जय्यत तयारी केल्याच्या बातम्या व दावे गेल्या काही दिवसांपासून प्रसिद्ध होत आहेत.
2014 साली रशियाने अशाच प्रकारे सैन्य तैनात वाढवून तेथे आकस्मिक हल्ला चढवला होता. युक्रेनवरून निर्माण झालेला तणाव कमी करण्यासाठी काही दिवसांपूर्वी पुतीन व अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष ज्यो बायडेन यांच्यात वाटाघाटी झाल्या होत्या. नाटोने रशियाच्या दिशेने सुरू असलेली विस्ताराची प्रक्रिया थांबवावी, अशी मागणी पुतीन यांनी केली होती. बायडेन यांनी त्यावर कोणतेही ठोस आश्वासन दिले नव्हते. त्यानंतर युक्रेन व पूर्व युरोपीय देशांबरोबर झालेल्या बैठकांमध्ये अमेरिकेने संबंधित देशांमध्ये संरक्षण तैनाती व सहकार्य वाढवण्याचे आश्वासन दिले होते; परंतु आपल्या मागणीकडे अमेरिकेने दुर्लक्ष केल्याने, मोठ्या संघर्षाचा भडका उडेल, असा इशारा रशियाने दिला. रशियाने युक्रेनच्या सीमेलगत एक लाख लष्करी सैनिक तैनात केले असून ते मागे घेतले जावेत, अशी अमेरिका व नाटोची मागणी आहे. उलट नाटोने पूर्व युरोपातून आपल्या फौजा माघारी घ्याव्यात, अशी रशियाची मागणी आहे.
युक्रेनच्या सीमाभागात रशियन फौजांनी हालचाली वा घुसखोरी केल्यास, ते आक्रमण समजण्यात येईल आणि मॉस्कोला त्याची चांगलीच किंमत मोजावी लागेल, असा थेट इशारा बायडेन यांनी दिला आहे. रशियात पुतीन यांचा युनायटेड रशिया हा पक्ष सत्तेत आहे. सोव्हिएत संघराज्य विस्कटल्यावर तेथील साम्यवादी पक्षाची सत्ता संपुष्टात आली. पुतीन हे मुळात केजीबीचे प्रमुख होते. केजीबीच्या संस्कृतीला अनुसरूनच ते “मनःपुतीन’ आहेत. रशियातील विविध सनातनी गटांना एकत्र आणून त्यांनी आपला पक्ष स्थापला. गेल्या वर्षी तेथील मॉस्को विधानसभेच्या निवडणुकीत उमेदवारांना स्वतंत्रपणे उभे राहण्याची मान्यता मिळावी यासाठी साठ हजार लोक रस्त्यावर उतरले. पुतीन यांच्या पोलिसांनी शेकडो निदर्शकांना सडकून जेलमध्ये कोंबले. कोणी विरोधी स्वर काढला, तर त्याची मालमत्ता जप्त करणे, त्याला ढगात पाठवणे किंवा त्याचा छळ करणे, ही पुतीन यांची पद्धत आहे. बोरिस नेमत्सोव या विरोधी नेत्याला पाच वर्षांपूर्वी गोळ्या घालून क्रेम्लिन प्रासादाजवळच मारण्यात आले.
नेमत्सोव यांनी युक्रेन युद्धाबाबत तसेच लोकशाही संकोचाबाबत प्रश्न उपस्थित केले होते. एक लक्षात घेतले पाहिजे की, 1949 ते 1989 अशी 40 वर्षे अमेरिका व सोव्हिएत युनियन यांच्यात शीतयुद्ध सुरू होते. त्यानंतर सोव्हिएत रशिया विस्कटला आणि द्विध्रुवीय जग अमेरिका या एकाच ध्रुवाभोवती केंद्रित झाले; परंतु खास करून, नव्या सहस्रकात चीनची ताकद विलक्षण वाढली आणि चीनचे अध्यक्ष जिनपिंग यांच्याप्रमाणेच हुकूमशहा असलेले पुतीन यांच्या साम्राज्यवादी आकांक्षा जाग्या झाल्या. पूर्वी युक्रेन हा सोव्हिएत रशियाचाच हिस्सा होता. युक्रेन हा पूर्व युरोपातील रशियानंतरचा सर्वात मोठा देश आहे. युक्रेनची लोकसंख्या साडेचार कोटी असून, तिथे मूळ रहिवाशांखेरीज रशियन, बेलारूशियन्स, क्रिमियन, तातार, बल्गेरियन, हंगेरियन, रोमेनियन अशा विविध वांशिकांची वस्ती आहे. 2014 साली रशियाने युक्रेनमधल्या क्रिमिया भागात लष्कर पाठवून, तो आपल्या साम्राज्याचा भाग बनवला.
चेर्नोबिल अणुऊर्जा प्रकल्पात 1986 साली जो स्फोट झाला, तो भाग युक्रेनमधीलच आहे. मात्र, त्यावेळी युक्रेन हा सोव्हिएत युनियनचा एक भाग होता. 2014 साली पुतीन यांचे समर्थक असलेले व्हिक्टर यानुकोविच यांना जनआंदोलनामुळे अध्यक्षपद सोडावे लागले. त्यामुळे खवळलेल्या पुतीन यांनी रशियन वंशांच्या लोकांची बहुसंख्या असलेल्या क्रिमियाचा घास घेतला. पूर्वी जॉर्जियाने जेव्हा नाटोची सदस्यता घेण्याचे ठरवले, तेव्हा रशियाने तेथे लष्कर पाठवले होते. पुतीन यांची ही स्टॅलिनशाहीच असून, त्याचा निषेध करावा तेवढा थोडा आहे. वास्तविक युक्रेन हा स्वतंत्र आणि सार्वभौम देश असून, त्याला नाटो संघटनेचे सदस्यत्व हवे असेल, तर तो त्याचा अधिकार आहे. त्यामुळे रशियाला मिरच्या झोंबण्याचे कारण नाही. पण त्यांनी सदस्यत्व घेतले, तर आम्ही युक्रेनमध्ये सैन्य पाठवून त्याचा आवाज दाबू, असे म्हणणे ही पुतीन यांची शुद्ध दादागिरी आहे. नाटोने पूर्व युरोपात हातपाय पसरू नये, असे रशियाला वाटते. पूर्व युरोप ही रशियाची जहागिरी आहे का? एकेकाळी पूर्व युरोपातील देश सोव्हिएत युनियनच्या प्रभावाखाली होते.
परंतु आज सोव्हिएत युनियन अस्तित्वातच नाही. मात्र, पुतीन यांना पूर्व युरोपात रशियाचे वर्चस्व हवे आहे. उद्या जर युक्रेन नाटोत सामील झाला, तर त्यास अन्य देशांचे समर्थन मिळेल. कारण, नाटोच्या सदस्य देशांवर आक्रमण झाल्यास, ते सर्व सदस्य देशांवर आक्रमण आहे, असे मानले जाते. तसे झाले, तर नाटो राष्ट्रे ही स्वस्थ बसणार नाहीत आणि जग पुन्हा एकदा युद्धाच्या उंबरठ्यावर येऊन ठेपेल. परंतु अमेरिका व नाटोला अंगावर घ्यायचे झाल्यास, रशियाला चीनचा पाठिंबा मिळवावा लागेल. अशावेळी चीन आणि रशिया अधिकच जवळ येतील. कारण चीन आणि अमेरिका यांचे संबंधही बिघडलेले आहेत. परंतु चीन, रशिया आणि पाकिस्तान यांचा त्रिवेणी संगम होणे भारताच्या दृष्टीने धोकादायक आहे. त्यामुळेच युक्रेनवरून सुरू असलेला संघर्ष निवळण्यासाठी भारतानेही आपल्या स्तरावर मध्यस्थी केली पाहिजे.