-श्रीनिवास औंधकर
भारतीय अंतरिक्ष संशोधन संस्थेने (इस्रो) अंतराळातील यशस्वितेच्या आपल्या प्रवासात आणखी एक इतिहास घडविला आहे.
भारताकडून नुकतेच चेन्नईपासून 120 किलोमीटर अंतरावरील श्रीहरीकोटा येथील सतीश धवन अंतरिक्ष केंद्राच्या दुसऱ्या लॉंच पॅडवरून पीएसएलव्ही-सी 50 च्या माध्यमातून 42 व्या दूरसंचार उपग्रहाचे यशस्वी उड्डाण करण्यात आले.
“सीएमएस-01′ असे या उपग्रहाचे नाव आहे. पीएसएलव्ही- सी 50 रॉकेट 320 टन वजनाचे असून, त्याच्या माध्यमातून सोडण्यात आलेला सीएमएस-01 उपग्रह उड्डाणानंतर वीस मिनिटांतच भूस्थिर कक्षेत म्हणजे जिओसिंक्रोनस ट्रान्सफर ऑर्बिटमध्ये (जीटीओ) प्रवास करू लागला. या उपग्रहाचे पूर्वीचे नाव “जीसॅट-12 आर’ हे होते. भूस्थिर कक्षेत पोहोचलेला हा उपग्रह पुढील प्रवास स्वतःच पूर्ण करणार आहे. पीएसएलव्ही म्हणजे ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण यानाची ही 52 वी मोहीम होती आणि पीएसएलव्ही-एक्सएल रॉकेटचे हे 22 वे यशस्वी उड्डाण ठरले.
सतीश धवन स्पेस सेंटरवरून इस्रोने केलेले हे 77 वे उड्डाण होते. इस्रोच्या म्हणण्यानुसार, सीएमएस-01 चार दिवसांत आपल्या मूळ स्थानावर तैनात होईल. सीएमएस-01 हा उपग्रह पृथ्वीपासून 42 हजार 164 किलोमीटर या सर्वांत दूरच्या अंतरावर स्थापित करण्यात आला आहे. या कक्षेत स्थापित झाल्यानंतर हा उपग्रह आता पृथ्वीच्या चारही बाजूंना त्याच गतीने फिरत राहील आणि पृथ्वीवरून पाहिल्यास आकाशात एकाच जागी उभ्या असल्यासारखा दिसेल.
सीएमएस-01 उपग्रहाच्या माध्यमातून सी-बॅंड फ्रीक्वेन्सीला मजबुती मिळणार आहे. सीएमएस-01 हा उपग्रह मोबाइलपासून टीव्हीपर्यंत सर्वच स्तरावरील लहरींचा (सिग्नल) स्तर सुधारण्यासाठी तैनात करण्यात आला आहे. भारताच्या मुख्य भूभागाबरोबरच अंदमान-निकोबार बेटे आणि लक्ष्यद्वीपलाही कव्हर करणाऱ्या स्पेक्ट्रमच्या विस्तारित सी-बॅंडमध्ये हा उपग्रह सेवा उपलब्ध करणार आहे.
या उपग्रहाच्या मदतीने देशात टीव्हीच्या प्रक्षेपणासंदर्भात नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले जाऊ शकेल. तसेच हा उपग्रह टीव्ही आणि मोबाइलचे सिग्नल प्रबळ करण्यास मोठी मदत करेल. या उपग्रहाच्या माध्यमातून टीव्हीची प्रक्षेपण प्रणाली, टीव्हीशी संबंधित अन्य संचार प्रणाली आणि व्यवस्थांमध्ये सुधारणा करण्याची संधी मिळणार आहे. इस्रोचे प्रमुख डॉ. के. सिवन यांच्या म्हणण्यानुसार, करोना महासंसर्गाच्या काळातसुद्धा इस्रोने कठोर मेहनत केली आहे आणि संपूर्ण देशासाठी हा अभिमानाचा विषय आहे.
वस्तुतः सीएमएस-01 हे महामारीने ग्रासलेल्या या वर्षातील दुसरे उड्डाण होते. त्यापूर्वी 7 नोव्हेंबर रोजी इस्रोने पीएसएलव्ही सी-49 च्या मदतीने ईओएस-01 हा टेहळणी उपग्रह अंतरिक्षात सोडला. त्याच्याबरोबरच नऊ परदेशी उपग्रहांचेही यशस्वी प्रक्षेपण करण्यात आले. ईओएक्स-01 अर्थ ऑब्जर्व्हेशन रिसॅट उपग्रहांच्या मालिकेतील सुधारित उपग्रह आहे. कृषी, वने आणि आपत्ती व्यवस्थापन यासाठी मदत करणारा हा उपग्रह आहे.
हा एक रडार इमेजिंग उपग्रह असून, सिंथेटिक अपार्चरमुळे ढगाळ वातावरणात तसेच कोणत्याही हवामानात आणि दिवसाबरोबर रात्रीसुद्धा या उपग्रहावरून पृथ्वीची अत्यंत सुस्पष्ट छायाचित्रे घेता येतात. या उपग्रहाच्या याच वैशिष्ट्यांमुळे या उपग्रहाच्या माध्यमातून लष्करी टेहळणीलाही मदत मिळेलच, शिवाय शेती, वने, मातीतील आर्द्रतेचे मोजमाप, भूगर्भशास्त्र आणि किनारी प्रदेशांची टेहळणी शक्य होणार आहे. करोना काळाच्या आधी 17 जानेवारी 2020 रोजी एरियनस्पेस या युरोपीय अंतरिक्ष संस्थेने एरियन-5 रॉकेटच्या माध्यमातून जीसॅट-30 हा संचार उपग्रह प्रक्षेपित केला होता.
इस्रोकडून अलीकडेच उपग्रहांचे नामकरण त्यांच्या वर्गाच्या आधारावर करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. सीएमएस-01 हा असा पहिला संचार उपग्रह आहे, जो इस्रोच्या या नव्या नामकरण योजनेअंतर्गत नाव देऊन अंतरिक्षात प्रस्थापित करण्यात आला आहे. यापूर्वी इस्रोने आपल्या टेहळणी उपग्रहाचे नामकरण ईओएस असे केले होते आणि आता संचार उपग्रहांचे नाव सीएमएस मालिकेतीलच असेल. सीएमएस-01 हा संचार उपग्रह यशस्वीपणे प्रक्षेपित झाल्यानंतर इस्रोकडून आगामी काळात प्रक्षेपित होणारे रॉकेट पीएसएलव्ही-सी 51 हे असेल. फेब्रुवारी-मार्च 2021 मध्ये हे रॉकेट लॉंच केले जाणार आहे. पीएसएलव्ही-सी 51 चा प्राथमिक पेलोड 600 ते 700 किलो वजनाचा ब्राझीलचा उपग्रह असेल. पीएसएलव्ही-सी 51 रॉकेट पिक्ससेल या भारतीय स्टार्टअपमधून तयार झालेल्या टेहळणी उपग्रहासह अंतराळात झेपावणार आहे. पीएसएलव्ही-सी 51 च्या सोबत स्पेसकिड्स टीमअंतर्गत विद्यार्थ्यांनी तयार केलेला संचार उपग्रह आणि तीन विद्यापीठांच्या समूहाने तयार केलेला एक अन्य उपग्रहसुद्धा असेल.
पीएसएलव्ही ही इस्रोद्वारा निर्मित अशी एक सशक्त प्रक्षेपण प्रणाली आहे, जी भारतीय शास्त्रज्ञांनी आपले उपग्रह भूस्थिर कक्षेत प्रस्थापित करण्यासाठी विकसित केली आहे. परंतु भारतीय उपग्रहांच्या प्रक्षेपणाव्यतिरिक्त परदेशी उपग्रह अवकाशात सोडण्यासाठीसुद्धा पीएसएलव्ही प्रणालीचा वापर केला जातो. हे चार इंजिन असलेले असे रॉकेट आहे, जे सहा बूस्टर मोटर्सच्या मदतीने घन किंवा द्रव इंधनाच्या साह्याने संचालित केले जाते आणि उड्डाणाला उच्च गती देण्यासाठी पहिल्या टप्प्यावर स्ट्रॅप होते.
पीएसएलव्ही रॉकेट छोट्या आकाराच्या उपग्रहांना भूस्थिर कक्षेत सोडण्यात सक्षम आहे आणि पीएसएलव्हीच्या मदतीने आतापर्यंत सत्तरपेक्षा अधिक याने वेगवेगळ्या कक्षांमध्ये प्रस्थापित करण्यात आली आहेत. करोनाच्या प्रसारामुळे स्थगित झालेल्या आपल्या मोहिमांना गती देऊन त्या पूर्ण करण्यासाठी इस्रो आता प्रचंड धडपड करीत आहे. इस्रो टीमचे शेड्यूल आजकाल भलतेच व्यस्त असते, कारण आगामी काळात इस्रोला चांद्रयान-3, आदित्य एल-1 उपग्रह, मानवांना अंतरिक्षात प्रथमच नेणारे गगनयान हे भारतीय यान तसेच स्मॉल रॉकेट स्मॉल सॅटेलाइट लॉंच व्हेइकलचे (एसएसएलव्ही) प्रक्षेपण अशा अत्यंत महत्त्वाच्या मोहिमा इस्रोला फत्ते करायच्या आहेत.