आपल्यासमोर हजारो सैनिक उभे ठाकले तर काय होईल? आपण घाबरून जाऊ, भांबावून जाऊ, थिजून जाऊ-असंच काहीसं होईल ना? मी एकदा असाच हजारो सैनिकांना सामोरा गेलो होतो. मी घाबरलो नाही पण आश्चर्यानं तिथल्या तिथं थिजून मात्र गेलो. कारणही तसंच होतं. हे सैनिक मात्र जिवंत सैनिक नव्हते तर सैनिकांचे पुतळे होते, पण हजारो. होय-हजारोंच्या संख्येनं उभ्या ठाकलेल्या सैनिकांच्या पुतळ्यांना पाहून कुणीही गांगरून जाईल. एकाच ठिकाणी हजारो सैनिकांचेच काय पण कुठलेही पुतळे असणं हे जगातलं एक आश्चर्यच आहे आणि हे आश्चर्य आहे चीनमधील शियान शहरामधील.
ख्रिस्तपूर्व सुमारे 200 वर्षांपूर्वी किन-शी-हुआंग नावाचा राजा चीनमध्ये होऊन गेला. त्याच्याबद्दल एक दंतकथा सांगतात. त्याला एकदा स्वप्न पडलं की आपला मृत्यू जवळ आलेला आहे. त्या स्वप्नात त्याला असा दैवी उपदेश करण्यात आला की जर तू आपल्या सर्व सैनिकांचे बळी देशील तरच तुझा मृत्यू वाचू शकतो. झालं. किन-शीनं प्रधानाला त्याच्या सेनेमधील हजारो सैनिकांची आहुती देण्याची तयारी करायला सांगितलं. प्रधान विचारात पडला. हा सगळा प्रकार चुकीचा आहे हे त्याला समजत होतं, पण राजाला कोण पटवून देणार? शेवटी त्यानं हिय्या करून राजाची भेट घेतली आणि सांगितलं की समजा असं सर्वच्या सर्व हजारो सैनिकांचं बलिदान दिलं आणि आजूबाजूच्या राजांना तशी कुणकुण लागली तर ते तत्काळ आपल्यावर हल्ला करतील. सैन्य नसल्यामुळं आपल्या राज्याचं संरक्षण कसं होणार? परिणामी आपण आपलं राज्य आणि प्राणही गमावून बसू.
राजाच्या लक्षात हा धोका आला. त्यानं प्रधानालाच यावर उपाय शोधून काढायला सांगितलं. प्रधानानं खूप विचार-विनिमय करून सांगितलं की सैनिकांचे पूर्णाकृती पुतळे तयार करून ते दफन केले की काम फत्ते होईल. राजानं ते मान्य केलं.
राजाचाच हुकूम म्हटल्यावर अक्षरश: एखाद्या कारखान्यात उत्पादन करतात तसे सर्व प्रकारच्या सैनिकांचे पुतळे तयार करण्यास सुरुवात झाली. योग्य माती निवडून साचे तयार करण्यात आले. कच्चे पुतळे तयार करण्यात आले. नंतर भट्ट्यांमधून या चिनी मातीच्या भाजून काढलेल्या पुतळ्यांना झिलई (ग्लॅझिंग) चढवण्यात आली. आपल्याकडील चिनी मातीच्या बरण्यांवर अशी झिलई आपण सर्वांनी पाहिली आहे. पृष्ठभाग झिलईच्या साह्याने काचेसारखा गुळगुळीत, चकचकीत आणि कठीण करण्यात येतो. उद्देश हा की वस्तू अधिक टिकाऊ व्हाव्यात. बहुतांशी पूर्णाकृती पुतळ्यांना झिलई देणं अवघड काम असतं. अशा प्रकारे 8000च्या वर पुतळे बनविण्याचा जटिल महाप्रकल्प यशस्वीरीत्या पूर्ण करण्यात आला.
हे सर्व पुतळे विधिवत दफन करण्यात आले. सुमारे दोन सहस्र वर्षं हे पुतळे असेच भूमिगत होते. 1974 मध्ये एका शेतकऱ्याला शियान शहराच्या बाहेर शेतात विहीर खणत असताना काही पुतळे भग्नावस्थेत सापडले. त्याआधीही काही अवशेष जवळपास आढळून आले होते पण पुतळे मात्र प्रथमच सापडले. चिनी पुराणवस्तुसंशोधकांनी रीतसर उत्खनन केल्यावर हे हजारो पुतळे पुरलेल्या अवस्थेत मिळाले. आता संयुक्त राष्ट्रसंघानं या जागेला पुरातत्त्व वारसा म्हणून जाहीर केलेलं आहे.
जवळपास अजूनही सहस्रावधी असे पुतळे सापडण्याची शक्यता आहे असं तज्ज्ञांचं म्हणणं आहे. चीननं यासाठी एक प्रचंड महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घेतलाही होता, पण निधी उपलब्धतेच्या अभावी तो पुढे ढकलण्यात आला आहे. काही पुरातत्त्ववेत्ते आणि इतिहासकार यांच्या मते इजिप्तच्या राजांप्रमाणे चिनी राजांचाही मृत्युपश्चात जीवनावर विश्वास होता. मरणोत्तर जीवनात सत्ता आणि संरक्षण पूर्ववत उपभोगावयास मिळावं याकरिता आपल्या समाधीशेजारी त्यांनी असे हजारो पुतळे पुरले.
चीन सरकारनं पर्यटनासाठी इथं मोठ्या प्रमाणात पैसा ओतला आहे. मात्र, हे सर्व पुतळे जसे सापडले तसेच जतन करून ठेवले आहेत. विशालकाय तंबूवजा शेड उभारून या उत्खनित जागेचं एका सुंदर संग्रहालयात रूपांतर करण्यात आलेलं आहे. तीन शेड्समध्ये तीन खनित (पीट्स) जागा आहेत. या परिसरात कोणत्याही प्रकारची खनिज इंधनावरची वाहनं चालविण्यास बंदी आहे. त्यामुळे आपापली वाहनं बाहेरच पार्क करावी लागतात. नंतर विद्युत-चलित वाहनांमार्फतच उत्खनन केलेल्या ठिकाणी जाता येतं. मात्र ही सेवा मोफत आहे.
पहिल्या खनिताचं क्षेत्र 230 मीटर बाय 62 मीटर असून खोली 5 मीटर आहे आणि क्षेत्रफळ 16,000 वर्ग मीटर आहे यावरून खनित किती भव्य आहे त्याची कल्पना येईल. उरलेली दोन खनितं तुलनेनं लहान आहेत. पहिल्या म्हणजे सर्वात मोठ्या खनितात तिथं सापडलेल्या एकूण 6,000 सैनिक पुतळ्यांपैकी 1000 पुतळे व्यवस्थित मांडून ठेवलेले आहेत.
तिथं सर्व प्रकारच्या सैनिकांचे पुतळे आहेत. काही पायदळातले आहेत तर काही अश्वारूढ आहेत. काही रथांवर आरूढ झालेले सेनाधिकारीही आहेत. आश्चर्य म्हणजे काही शिरच्छेद झालेले आणि बाहुविहीन पुतळेही या ठिकाणी सापडलेले आहेत. शिरकाण केलेले आणि हात तोडलेले शत्रुपक्षातील सैनिक यातून दाखवावयाचे असावेत. बहुतांश पुतळे अगदी सुस्थितीत आहेत. पक्व-मृदेच्या (टेराकोट्टा) वस्तू बनविण्याचं तंत्र प्राचीन चीनमध्ये किती विकसित झालं होतं याचं हे एक उत्तम उदाहरण आहे.
कुठल्याही प्रेक्षणीय स्थळाला जोडून ज्या पायाभूत सुविधा असतात त्या अर्थातच या खनित-क्षेत्राच्या जवळही आहेत. पुतळ्यांची माहितीपत्रकं, पुस्तकं, सीडी, नकाशे, तक्ते, कॉफी-कपांसारख्या स्मरणवस्तू या तर तिथं उपलब्ध आहेतच; परंतु एका दालनात दंडगोलाकृती लहानसं चित्रपटगृहही आहे. त्यामध्ये दंडगोलाच्या आतल्या परिघावर पडदा आहे आणि आत उभ्या असलेल्या प्रेक्षकांना त्या पडद्यावर एक चित्रपट दाखविण्यात येतो. सभोवती 3600 अंशात चित्रपट पाहता येतो. या चित्रपटात प्राचीन काळी चीनमध्ये हे पुतळे कसे बनविले त्याची साद्यंत कृती दाखविण्यात येते. माती कशी गोळा करण्यात आली; तिच्यात विविध घटक कसे मिसळण्यात आले; साचे कसे करण्यात आले; मोजमापं कशी घेण्यात आली; साच्यात पुतळे कसे घडविण्यात आले; भट्टीत कसे भाजण्यात आले इ. तपशील चित्रपटाच्या माध्यमातून लोकांना दाखविला जातो.
ज्या शेतकऱ्याला या पुतळ्यांचा शोध लागला त्यानं या संपूर्ण घटनेवर एक पुस्तक लिहिलं आहे. ते पुस्तक आपल्या स्वाक्षरीसह विकण्यासाठी तो तिथं कधी कधी उपस्थित असतो. प्राचीन इतिहास अनुभवण्याचा यापेक्षा दुसरा कुठला मार्ग असू शकेल? मला वाटलं आपल्याकडेही दिल्लीचा हजारो वर्षं न गंजलेला अशोक स्तंभ, विजापूरची मुलुखमैदान तोफ यासारखी काही आश्चर्य आहेत. ती आश्चर्य पर्यटकांना आपण उलगडून नाही का दाखवू शकणार?
शारंगपाणी