डॉ. मेघश्री दळवी
वातावरणातल्या कार्बन डायऑक्साइडचं प्रमाण वाढलं की सूर्यप्रकाशातलं विकिरण (रेडिएशन) अधिकाधिक शोषलं जाऊन पृथ्वीचं तापमान वाढायला लागतं. ग्लोबल वॉर्मिंगचे परिणाम दिसायला लागतात. यावर दोन बाजूंनी उपाय करता येतो. एक म्हणजे हवेतल्या कार्बन डायऑक्साइडची वाढ रोखायची. त्यासाठी अर्थात जगातल्या पावणेआठ अब्ज माणसांना ठरवलेल्या कार्बन बजेटच्या आत राहावं लागेल आणि आपला कार्बन फूटप्रिंट कमीत कमी ठेवण्यासाठी सतत सतर्क राहावं लागेल.
तर दुसरा मार्ग म्हणजे, आहे त्या कार्बन डायऑक्साइडचं प्रमाण कमी करण्यासाठी काही शास्त्रीय उपाय योजणे. ग्लोबल वॉर्मिंगच्या तडाख्यापुढे आपले प्रयत्न तुटपुंजे ठरत असले, तरी आज ना उद्या आपल्याला खात्रीशीर तोडगा मिळेल या आशेवर शास्त्रज्ञ काम करत असतात. अलिकडेच युनिव्हर्सिटी ऑफ टोरोंटोमधल्या एका यशस्वी प्रयोगाच्या रूपाने एक आशेचा किरण दिसायला लागला आहे. हा प्रयोग आहे कार्बन डायऑक्साइडचं हायड्रोकार्बनमध्ये रूपांतर करण्याचा. या प्रयोगात वॉटर इलेक्ट्रोलायझरचा वापर केलेला आहे. तसं पाहिलं तर वॉटर इलेक्ट्रोलायझरचं काम आपल्या परिचयाचं आहे. पाण्यात विद्युतप्रवाह सोडला तर तो पाण्याचं विद्युत विघटन (इलेक्ट्रोलिसिस) करून हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन वेगळा करतो.
कल्पना करा, साध्या पाण्यात जोडीने कार्बन डायऑक्साइड सोडला तर काय होईल? नुसत्या हायड्रोजनऐवजी त्यातून आपल्याला हायड्रोकार्बन मिळू शकतात. वेगवेगळ्या प्रयोगांचा आधार घेऊन कापड, रंग, बांधकामासाठी लागणारं साहित्य किंवा इंधन अशी हायड्रोकार्बन मिळाली तर? मग हवेतल्या कार्बन डायऑक्साइडचं प्रमाण करता सोबत उपयुक्त पदार्थही मिळू शकतात.
या कल्पनेवर गेली काही वर्षे शास्त्रज्ञ प्रयोग करत आहेत. ग्लोबल वॉर्मिंगचा प्रश्न ऐरणीवर आल्यामुळे या प्रयोगांना प्राधान्य दिलं जात आहे. वरवर सोप्या दिसणाऱ्या या कल्पनेत एक मोठी अडचण होती ती कार्बन डायऑक्साइड पाण्यात खोलवर घेऊन जाण्याची. या वायूची प्रवृत्ती पाण्याच्या पृष्ठभागाला चिकटून राहण्याची आहे. त्यामुळे विद्युत विघटनासाठी पाण्यात ठेवलेल्या इलेक्ट्रोडच्या संपर्कात कार्बन डायऑक्साइड अतिशय कमी अंशात पोचतो. म्हणूनच या वायूला पाण्यात खोलवर घेऊन कसं जायचं या समस्येशी शास्त्रज्ञ झगडत होते. युनिव्हर्सिटी ऑफ टोरोंटोमधल्या अमेरिका आणि कॅनडा यांच्या संयुक्त प्रयोगात त्यांनी यावर एक उपाय शोधून काढला आहे, उत्प्रेरक म्हणून एक विशिष्ट पॉलिमर वापरण्याचा.
सायन्स इन न्यूज नियतकालिकात हल्लीच या प्रयोगाविषयी शोध निबंध प्रकाशित झाला आहे. या पॉलिमरच्या मदतीने कार्बन डायऑक्साइड पाण्यातल्या इलेक्ट्रोडपर्यंत नेता येईल आणि विद्युत विघटन प्रक्रियेला मोठ्या प्रमाणात चालना मिळेल. सहज वापरता येतील असे वॉटर इलेक्ट्रोलायझर या प्रकारे वातावरणातला कार्बन डायऑक्साइड घटवू शकतील. त्यांच्यासाठी आवश्यक ती विद्युतऊर्जा सौर घटांचा किंवा पवनचक्कीचा वापर करून मिळवता येईल. त्यामुळे ही यंत्रणा पूर्णपणे पर्यावरणपूरक असेल. वर त्यातून उपयुक्त रंग, इंधन, कपडे असे हायड्रोकार्बन मिळाले तर आणखी काय हवं!