नवरात्रींदरम्यान खेळला जाणारा गरबा हा खास उत्सव. नवरात्रात नऊ रात्री गरबा आणि दांडिया नाचत रात्री जागवल्या जातात. सध्याच्या काळातील गरबा हा मोठ्या प्रमाणावर रासनृत्याने प्रभावित झाला आहे. या गरब्याविषयी जाणून घेऊया…
गरबा हा लोकनृत्याचा प्रकार आहे. भारतातील विविध लोकनृत्यांवर शास्त्रीय नृत्यप्रकाराचा प्रभाव असतो. उदाहरणार्थ, लावणीनृत्यावर कथ्थकचा प्रभाव आहे. पण गरबा नृत्य हे भारतीय शास्त्रीय नृत्यापेक्षा पाश्चात्य लोकनृत्याशी जवळीक दाखवणारे आहे. गरबा हे नाव संस्कृतमधील गर्भ आणि दीप या शब्दापासून तयार करणे. नृत्याच्या संदर्भात गर्भ याचा अर्थ केंद्र असा होतो. केंद्रस्थानी दीप ठेवून त्याभोवती गोलाकार केलेले नृत्य म्हणजे गरबा होय. अनेक पारंपरिक गरबा नृत्ये या प्रकारे केली जातात. नवरात्रीच्या वेळी हे नृत्य प्रामुख्याने केले जाते. दीप किंवा देवी अंबेची प्रतिमा मध्यभागी ठेवून त्याच्या भोवती हे नृत्य केले जाते. लोक या केंद्राभोवती प्रत्येक स्टेपला वाकून आणि हाताला झोके देऊन केले जाते. प्रत्येक हालचालीवेळी टाळी वाजवली जाते.
आधुनिक काळातील गरबा हा मोठ्या प्रमाणावर रासनृत्याने प्रभावित झाला आहे. पारंपरिकदृष्ट्या रास हे नृत्य पुरुष करतात. रास आणि गरबा यांचे मिश्रण होऊन नृत्याचा एक जलदगती प्रकार तयार झाला आहे. गरबा नृत्य करताना पुरुष आणि स्त्रिया पारंपरिक रंगीबेरंगी पोशाख करतात. मुली आणि स्त्रिया यावेळी घागरा चोळी परिधान करतात. त्यावर मोती, शिंपले, आरसे लावलेले असतात आणि नक्षीकाम केलेले असते. हातभर बांगड्या, कमरबंद आणि पायात पैंजण घालतात. गुजराती पद्धतीने डोक्यावरून ओढणी किंवा मोजिरी घेतात. तर पुरूष कफनी पायजमा, गुडघ्याच्यावर आखूड कुडता, पगडी, त्यावर बांधणी दुपट्टा फेट्यासारखा बांधतात, कडे आणि मोजिरी परिधान करतात.
अलीकडच्या काळात तरुणांमध्ये गरबा नृत्याचे प्रचंड आकर्षण आहे. गुजरातमध्ये गरबा आणि दांडियाचे खास कार्यक्रम होतच असतात. पण आता गुजरातबाहेरील राज्यांत गरबा नृत्य रंगताना दिसते. गरबा आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही पोहोचला आहे. अमेरिकेत किमान वीस विद्यापीठांत रास गरबा स्पर्धा दरवर्षी आयोजित केल्या जातात आणि यात व्यावसायिक नृत्यकलाकारांनी बसवलेली नृत्ये सादर केली जातात. इंग्लंडमध्येही गरबा लोकप्रिय आहे. इंग्लंडमध्ये गुजराती लोकांची संख्याही अधिक आहे. हे लोक आपापल्या जातीनुसार गरबाचे आयोजन करत असतात. इंग्लंडमधील सर्वात लोकप्रिय गरबा चिसविक आणि नॉर्थओल्ट या शहरांतील आहेत. हे गरबा बहुतेक वेळा तरुणांकडूनच आयोजित केले जातात. गरबा नृत्याचा आस्वाद सर्व जण घेऊ शकतात. व्यायामाचा तो एक चांगला प्रकार आहे.
गरबा पारंपरिक आणि आधुनिक अशा दोन प्रकारांत विभागला गेला आहे. दांडिया, ताली, खंजिरी, मंजिरा, दिवा, टिपरी, तलवार, बेडा, थाली असे गरब्याचे विविध प्रकार आहेत. काही गरबा नृत्ये त्यात सहभागी लोकांच्या संख्येवरूनही ओळखली जातात. म्हणजे आठ जण गरबा करत असतील तर त्याला आठंगो म्हणतात. सोळा जण असतील तर त्याला सोळांगो म्हणतात.
दांडिया रास
दांडिया रास हा वृंदावनचा लोकनृत्य प्रकार आहे. होळी आणि कृष्ण, राधाच्या लिला दाखवणारे प्रसंग या नृत्यातून दाखवले जातात. नवरात्रीच्या वेळी गरबाबरोबर दांडिया रास केली जाते. रास हा शब्द संस्कृत हाच आहे. रासनृत्याचे मूळ हे प्राचीन काळात आले. भगवान कृष्ण रासलीला करत असल्याचे उल्लेख प्राचीन ग्रंथात आढळतात. रास नृत्याचे अनेक प्रकार आहेत. पण त्यातील दांडिया रास हा सर्वात लोकप्रिय नृत्य प्रकार आहे. गुजरातमध्ये नवरात्रीच्या वेळी हे नृत्य केले जाते. रासनृत्याच्या इतर प्रकारांत दंग लीला प्रकार राजस्थानात लोकप्रिय आहे. हा नृत्यप्रकार एकच टिपरी घेऊन केला जातो. उत्तर भारतात रासलीला लोकप्रिय आहे. रासलीला आणि दांडिया हे नृत्यप्रकार सारखेच आहेत. काही जण तर गरबा नृत्यही रास या प्रकारातीलच मानतात.
दांडिया रासमध्ये पुरुष आणि स्त्रिया दोन वर्तुळाकार स्थितीत हातात टिपरी घेऊन नृत्य करतात. जुन्या काळात रास नृत्यात गाण्याचा भाग फारसा नसायचा, त्यावेळी केवळ ढोल वाजवला जात असे. दांडिया किंवा टिपऱ्या अठरा इंचापर्यंत लांब असू शकतात. प्रत्येक नर्तकाकडे दोन टिपल्या असतात. तर काही वेळा लहान टिपऱ्या लहान असतात तेव्हा एका उजव्या हातातच त्या घेतल्या जातात. सर्वसाधारणपणे हे नृत्य चौतालावर आणि टिपऱ्यांनी केले जाते. एकाच वेळी टिपरी वाजवली गेल्याने त्याचा गोड ध्वनी निर्माण होतो. यातील एक वर्तुळ घड्याळाप्रमाणे आणि दुसरे घड्याळाच्या उलट दिशेने फिरत असते. पाश्चात्य देशांत लोक पूर्ण वर्तुळ करत नाहीत, त्याऐवजी रांगा करतात.
दांडिया नृत्य हे गरबा नृत्यातूनच तयार झाले आहे. हे नृत्य भक्तिभावाने करण्याचे आहे. दुर्गेच्या सन्मानार्थ ते केले जाते. दांडिया नृत्य प्रकार हा खरे तर देवी दुर्गा आणि महिषासूर यांच्यातील युद्धप्रसंग दर्शवणारा प्रकार आहे, आणि त्याला तलवारनृत्य असेही म्हणतात. नृत्याच्या वेळी नर्तक स्वत: भोवती वेगाने गिरकी घेतात आणि आपली पावले आणि हातांची हालचाल करतात. हे नृत्य ढोल, ढोलक आणि तबला यांच्या तालावर केले जाते. या नृत्यात वापरल्या जाणाऱ्या टिपऱ्या (दांडिया) म्हणजे दुर्गा देवीची तलवार होय. या नृत्याच्या वेळी स्त्रिया पारंपरिक चोली, घागरा परिधान करतात आणि पुरुष खास फेटे आणि केडिया परिधान करतात. पण दांडिया करताना घालायचे पोशाख प्रांताप्रांतात वेगवेगळे आहेत.
देवीच्या आरतीच्या आधी गरबा नृत्य केले जाते. तर दांडिया आरतीनंतर आनंद साजरा करण्याच्या दृष्टीने केले जाते. दांडिया रास गरबाप्रमाणेच स्त्री-पुरुष दोघे मिळून करतात. पण गरबापेक्षा हे नृत्य काहीसे अवघड आणि गुंतागुंतीचे आहे. दांडिया रासमधील वर्तुळाकार हालचाली गरबाच्या तुलनेत अधिक गुंतागुंतीच्या आहेत. या नृत्य सादरकीरणाचे मूळ कृष्णात आहे. रास हा नृत्यप्रकार गुजरातमधील नवरात्रीचाच विशेष भाग आहे, असे नाही तर इतर सणांमध्येही तो केला जातो. सौराष्ट्रातील मेर लोक हा नृत्यप्रकार करण्यात तरबेज आहेत.
आपल्याकडे अलीकडील काळात तरुणाईमध्ये दांडिया लोकप्रिय होत आहे. विविध शहरांमधून मोठमोठे दांडिया शोजचे आयोजन केले जाते. या दांडियासाठी प्रथम आपल्या जोडीदाराची निवड केली जाते. कारण एण्ट्री पासेस फक्त “कपल्स’नाच मिळतात. मग ही जोडी सेम कॉम्बिनेशनचे कपडे, दागिने विकत घेते. कारण, स्पर्धेमध्ये वैशिष्ट्यपूर्ण आणि इनोव्हेटिव्ह ड्रेसना खूप महत्त्व असतं. शिवाय बरेचसे आयोजक खास दांडियाचा ड्रेसकोडही ठरवू लागले आहेत. त्यामुळे ड्रेस खरेदी हा दांडिया खेळण्यासाठीच्या तयारीतील महत्त्वाचा टप्पा असतो. गरब्यासाठी घागरा-चोली या पारंपरिक पोषाखाला “प्रेफरन्स’ दिला जातो.
बाजारात घागर-चोलीमध्येही हल्ली विविध आणि आकर्षक प्रकार दिसून येतात. पारंपरिक घागरा कॉनटमध्ये असतो. प्रामुख्याने बांधणीचा असलेला हा घागराही ठराविक रंगसंगतीचाच असतो. लाल-पांढरा, जांभळा, मरून, हिरवा असे रंग यामध्ये पाहायला मिळतात. बांधणीच्या कापडावर आरसे चिकटवलेले असतात. त्याचबरोबर ऑक्सिडाईज्डचे मणी आणि घुंगरूही त्यावर लावलेले असतात. डिझाईनप्रमाणे ऍक्सेसरीज वापरल्या जातात. चोली आ णि चुनरीच्या काठांनाही घुंगरू, मणी लावून सजवले जाते. दांडिया ताल धरल्यानंतर म्हणजेच रंगात आल्यानंतर या घुंगरांचा सुरेख आवाज येतो.
– मृणाल सावंत