आरिफ शेख
डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यासारख्या विक्षिप्त अध्यक्षाला पराभूत करून मोठ्या बहुमतानं सत्तेत आलेल्या ज्यो बायडेन यांच्या प्रतिमेला अफगाणिस्तानमधील घटनांनी तडा गेला आहे.
अमेरिकेचा शेवटचा सैनिक 31 ऑगस्टला अफगाणिस्तानच्या भूमीवरून परतला. गेली 19 वर्षे युद्ध लढूनही आणि लाखो डॉलर ओतूनही अमेरिकेच्या हाती फार काही लागलं नाही. 9/11 च्या घटनेनंतर अमेरिकेनं तिथं सैन्य उतरविलं असलं, तरी प्रत्यक्षात रशियाच्या अफगाणिस्तानातील पाडावासाठी अमेरिका तालिबानच्या आधी मुजाहिदीन गटांना मदत करीत होती.
त्यामुळे जरी युद्ध 19 वर्षे दिसत असलं, तरी अमेरिका तिथं पैसा आणि शस्त्रास्त्रं 1990 च्या दशकापासून पुरवित होती. त्यामुळे हे युद्ध किमान साडेतीन दशकं चाललं आणि एवढं करूनही अफगाणिस्तानमधून सैन्य माघारी घेताना अमेरिकेला एक प्रकारे मानहानीला सामोरं जावं लागलं, असं म्हणणं गैर लागू ठरू नये. तालिबानी राजवटीच्या हाती सामान्य नागरिकांना सोडून अमेरिकेन सैन्य माघारी परतलं.
त्यातही कधी सैन्य माघारी घे, तर कधी सहा हजारांची फौज पुन्हा पाठव, असे परस्परविरोधी निर्णय घेतले गेले. गेल्या वर्षी झालेल्या अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीच्या वेळी अफगाणिस्तानमधील सैन्य माघारी घेण्यावर डेमोक्रॅटिक आणि रिपब्लिकन या दोन्ही पक्षांचं एकमत होतं. डोनाल्ड ट्रम्प यांनी केलेल्या घोषणेची ज्यो बायडेन यांनी अंमलबजावणी केली. अमेरिकेचा शेवटचा सैनिक जेव्हा अफगाणिस्तानच्या भूमीवरून परतला, त्या रात्री तालिबाननं गोळीबार करून जल्लोष केला.
काबूल विमानतळाजवळ राहणाऱ्या लोकांना वाटलं, की कदाचित विमानतळावर आणखी एक हल्ला झाला असावा. तालिबान समर्थकांनी ट्विटरवर लिहिलं, “आणि अमेरिका गेली, युद्ध संपलं.’ अफगाणिस्तानशी राजकीय संबंध राखण्यासाठी अमेरिका कतारमधून काम करणार आहे. अमेरिकेची लष्करी उड्डाणं थांबली आहेत. अफगाणिस्तानमधून अमेरिकन सैन्य परत गेलं. परंतु जाताना त्यांनी जगातील कोणत्याही देशाकडं नाहीत, अशी घातक शस्त्रं तशीच सोडली आहेत. ती तालिबानच्या हाती आपसुकपणे लागली आहेत.
अफगाणिस्तानातील सामान्य जनतेला तालिबान्यांच्या हवाली करून सैन्य माघारी घेणं जगाला आवडलेलं नाही. अमेरिकेतील माध्यमंही अध्यक्ष बायडेन यांच्यावर तुटून पडली आहेत. त्यांच्या धरसोड वृत्तीवर माध्यमांनी टीका केली आहे. 1945 च्या दुसऱ्या महायुद्धानंतर अमेरिकेने खऱ्या अर्थानं किती अपयश पचविले हा स्वतंत्र लेखाचा विषय होईल. इराक, लीबियाच्या हुकूमशहांना आणि लादेनला अमेरिकेनं ठार मारलं. परंतु, त्यातून हाती काय लागलं? हा प्रश्न उरतोच.
अमेरिकेनं जंग जंग पछाडूनही व्हिएतनामसारख्या छोट्या देशानं अमेरिकेला माघार घ्यायला लावली. मेक्सिकोपुढे अमेरिकेची डाळ शिजली नाही. भारतात सातवं आरमार पाठवूनही माघार घ्यावी लागली. त्याला त्या त्या वेळच्या अध्यक्षांचे निर्णय जबाबदार आहेत.
परंतु अफगाणिस्तानमधील माघारीवरून आता सर्वच जण इतिहासाची उजळणी करताना बायडेन यांच्यावर दोषारोप करीत आहेत. अमेरिकेतील बहुतांश माध्यमांनी अफगाणिस्तानमधून सैन्य मागं घेण्याचा बायडेन यांचा निर्णय चुकला असल्याचा ठपका ठेवला आहे.
अमेरिकेचं प्रदीर्घ युद्ध विजयोत्सव साजरा न करता संपलं. काबूलच्या एकमेव विमानपट्टीवर फक्त टाकाऊ वस्तू शिल्लक आहेत. बायडेन हे दीर्घकाळ चाललेलं युद्ध संपल्याचा दावा करू शकतात, परंतु त्यांनी वरील निर्णयातून टीकाकारांसाठी दरवाजे उघडले आहेत. आणखी नऊ दिवसांनी अमेरिकेवर हल्ला झालेल्या घटनेला वीस वर्षे होणार असताना तालिबान अफगाणिस्तानवरील कब्जा साजरा करणार आहे.
काळाने उगवलेला सूड म्हणून तालिबानी याकडे पाहतील. अमेरिकन इतिहासातील प्रदीर्घ युद्धाची अधिकृत समाप्ती घोषित करण्यात आली, परंतु भविष्यातील अनिश्चितता आणि सुरक्षिततेमुळे जवळपास 200 अमेरिकी आणि हजारो अमेरिकी मित्र तेथे अडकले आहेत. बायडेन त्यांच्या कार्यकाळातील सर्वांत वाईट टप्प्यातून जात आहेत. बायडेन आपल्याच पक्षाच्या सदस्यांना हे पटवून देण्यात अपयशी ठरले आहेत, की ते योग्य मार्गावर आहेत.
अफगाणिस्तानातून सैन्य मागे घेण्याचा निर्णय हे चूक की बरोबर हे काळच ठरवेल. 86 टक्के डेमोक्रॅट्स मानत होते, की सर्व अमेरिकन परत येईपर्यंत सैन्य तिथेच राहिले पाहिजे. 87 टक्के रिपब्लिकनांचंही तेच मत आहे. अफगाणिस्तानमधील आत्मघाती हल्ल्यानंतर झालेल्या सर्वेक्षणातून ही माहिती पुढं आली आहे. गेल्या सहा महिन्यांत बायडेन यांच्या नेतृत्वामुळे अफगाण लोकांबरोबरच ब्रिटिशही नाराज झाले आहेत.
केवळ 40 टक्के अमेरिकन नागरिकांनी अफगाणिस्तानातून सैन्य मागे घेण्याच्या बायडेन यांच्या निर्णयाचं समर्थन केलं आहे. अमेरिकेच्या अपयशाची चर्चा करताना तालिबानच्या वर्चस्वाची कारणे तपासायला हवी. तालिबान मागे धार्मिक प्रेरणा होती. धार्मिक राष्ट्रवादानेच त्यांनी वर्चस्व गाजविले. अफगाणिस्तानमधील सामान्य लोक कट्टरवादी नाहीत, मात्र ते धर्माभिमानी आहेत.
अफगाणी सैनिकांना लढताना अशी कोणतीही प्रेरणा नव्हती. ते कोणत्या हेतूसाठी, उद्दिष्टासाठी लढत होते? अफगाणमधील लष्करी जवान आणि पोलिसांचे पगार वेळेवर होत नव्हते. सरकारविरोधात त्यांची नाराजी होती. त्यांच्या पोटाने देशप्रेमावर मात केली. अनेक पोलीस आणि जवान फक्त पैशांसाठी लढत होते. याउलट तालिबानची भूमिका होती.
अमेरिकेने सैन्य माघारी घेण्याचे ठरविल्यानंतर आपल्या मित्रालाच त्यांनी तोंडघशी पाडले. तालिबान जेव्हा लढायला येतात, तेव्हा जिवावर उदार होऊन लढतात; परंतु अमेरिकन आणि अफगाण सैन्याची प्राथमिकता जीव वाचवणे ही होती.
अमेरिकेच्या नेतृत्वाने सॅगॉन, व्हिएतनाममध्ये झालेल्या पराभवानंतर कोणताच धडा घेतला नाही. 1993 साली सोमालियातल्या लहानशा कारवाईनंतरही अमेरिका जुन्या चुकांची उजळणी करताना दिसली. अफगाणिस्तानच्या प्रदीर्घ युद्धातून अमेरिकेने काय साध्य केले? हा प्रश्न येणारा काळ “अंकल सॅम’ला कायम विचारत राहील.