सीरियातील यादवी युद्धाला आता अकरा वर्षे पूर्ण झाली आहेत. अर्ध्यापेक्षा अधिक सीरिया उद्ध्वस्त झालेला आहे. या यादवी युद्धानंतर सीरियामध्ये सध्या भीषण परिस्थिती आहे, यावर दृष्टिक्षेप टाकू
अमेरिका आणि तिच्या मित्र राष्ट्रांनी इराकचा हुकूमशहा सद्दाम हुसेन यांना यमलोकात पाठवल्यानंतर केवळ चारच वर्षांनी “अरब स्प्रिंग’ चळवळीचा अचानक उद्रेक झाला आणि मध्य-पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकेतील अरब देशांमध्ये एकतर सत्तापालट झाली किंवा त्यांना या चळवळीचा फटका बसला. त्यापैकी सीरिया एक होता. उत्तर आफ्रिकेतील ट्युनिशिया या छोट्या देशामध्ये भ्रष्टाचार, महागाई, हुकूमशाही विरोधात एका फळविक्रेत्याने आत्मदहन केल्यानंतर या “अरब स्प्रिंग’ चळवळीचा प्रारंभ झाला आणि तिचा वणवा वेगाने फैलावला. ही चळवळ ट्युनिशियानंतर लिबिया, इजिप्त, येमेन, बहरिन, सीरिया, मोरोक्को, इराक, अल्जेरिया, जॉर्डन, कुवेत, सुदान, ओमान, जिबोटी, मॉरिटानिया, सौदी अरेबिया वगैरे देशांमध्ये पसरली. यातील बऱ्याच देशांनी बळाचा वापर करून किंवा सुधारणा करण्याची आश्वासने देऊन ही चळवळ शमवली. पण ट्युनिशियाचे अध्यक्ष झैन अल अबिदिन बेन अली यांना हद्दपार करण्यात आले, लिबियातील नऊ महिन्यांच्या यादवी युद्धामध्ये हुकूमशहा मुअमर गद्दाफी ठार झाले. येमेनचे अध्यक्ष अली अब्दुल्ला सालेह यांना पदच्युत करण्यात आले. बहरिनने नागरी उठाव सौदी अरेबियाच्या मदतीने मोडून काढला; पण सीरियामध्ये अकरा वर्षे झाली तरी अजूनही यादवी युद्धाची धग जाणवतच आहे.
सीरियाचे सर्वेसर्वा बशर अल असाद अजूनही सत्तेवर कायम आहेत. सीरियामध्ये अरब स्प्रिंग चळवळी अंतर्गत यादवी युद्धाचा प्रारंभ शाळकरी मुलांमुळे झाला, असे सांगितल्यास आश्चर्य वाटेल. सीरियाच्या डेरा शहरात 15 शाळकरी मुलांनी, “ही राजवट उलथून टाकायची आहे’ असा संदेश शाळेच्या भिंतीवर रंगवून टाकला. या मुलांना अटक करून त्यांचा छळ करण्यात आल्यानंतर निदर्शनांना प्रारंभ झाला. आंदोलन चिरडण्यासाठी पोलीस बळाचा व नंतर लष्करी बळाचा अतिरेकी वापर झाला तर स्वसंरक्षणार्थ निदर्शकांनी शस्त्रे हाती घेतली आणि शेवटी त्याची परिणती यादवी युद्धात झाली.
यादवी युद्धामध्ये बशर अल असाद यांना रशिया, इराण आणि लेबनीज हेजबोलाह दहशतवादी संघटना यांचा पाठिंबा लाभलेला आहे, तर बंडखोरांना अमेरिका व सौदी अरेबिया सारख्या तेलसंपन्न राष्ट्रांचा पाठिंबा आहे. कारण सरळ आहे. बशर अल असाद हे शियांमधील अलावी पंथाचे आहेत, त्यामुळे त्यांना शिया इराणचा पाठिंबा मिळाला. तर बंडखोरांमध्ये बरेच सुन्नी मुस्लीम आहेत, त्यांना सौदी अरेबियासारख्या सुन्नी बहुसंख्याक देशांचा पाठिंबा मिळाला. सीरियातील यादवी युद्धाच्या सुरुवातीलाच हिंसाचाराचा अवलंब केल्याचा ठपका बशर अल असाद यांच्यावर ठेवून अमेरिका, युरोपियन युनियन आणि बहुतेक अरब देशांनी त्यांच्या राजीनाम्याची मागणी केली होती. या युद्धाच्या प्रारंभी बंडखोरांची सरशी होताना आणि सरकारी फौजांची पिछेहाट होताना दिसत होती.
राजधानी दमास्कसच्या काही उपनगरांमध्ये बंडखोरांच्या तुकड्या घुसल्या होत्या. बशर अल असाद यांची लिबियाच्या गद्दाफी सारखी स्थिती होणार अशी चिन्हे दिसत होती. दमास्कसमध्ये बशर अल असाद यांच्या हत्येचा अयशस्वी प्रयत्नही झाला. पण सरकारी फौजा असाद यांच्याशी बऱ्यापैकी एकनिष्ठ होत्या. शिवाय रशियाचे सर्वेसर्वा ब्लादिमिर पुतीन यांनी आपले मित्र बशर अल असाद संकटात आहेत असे दिसल्यावर सीरियाला मोठ्या प्रमाणात लष्करी मदत केली. सीरिया आणि रशिया यांची मैत्री भारत आणि रशिया सारखीच आहे. आधीपासूनच सीरियामध्ये रशियाचा मोठा लष्करी तळ आहे. रशियन हवाई दलाने या यादवी युद्धात महत्त्वाची कामगिरी केली त्याचप्रमाणे इराणनेही लष्करी मदती व्यतिरिक्त अब्जावधी डॉलर्सची मदत सीरियाला दिली. त्यामुळे बशर अल असाद यांचे आसन यादवी युद्धाला अकरा वर्षे झाली तरी अजूनही टिकून आहे.
या यादवी युद्धादरम्यान सीरियन फौजांनी नागरिक आणि बंडखोरांवर वारंवार रासायनिक अस्त्रांचा (सरिन वायू) वापर केल्याचा आणि त्यामध्ये शेकडो लोक ठार झाल्याचा आरोप अमेरिका आणि युरोपियन देशांनी केला आणि असाद यांना युद्ध गुन्हेगार ठरवण्याचा प्रयत्न केला, पण सीरियाने सगळे आरोप फेटाळले आणि अमेरिका “अराजकतावादी’ असल्याचा आरोप केला. 2017 मध्ये अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी तर बशर अल असाद यांची आम्ही हत्या करू, असे उघडपणे जाहीर केले होते. असाद यांच्या हत्येची योजनाही अमेरिकेने आखली होती, पण तत्कालीन जनरल जीम मेटीस यांच्या विरोधामुळे ही योजना बारगळली होती, असे खुद्द ट्रम्प यांनीच नंतर एका मुलाखतीमध्ये सांगितले होते. मात्र, रासायनिक अस्त्रांचा प्रयोग करण्यासाठी वापर करण्यात आलेल्या दमास्कसजवळील शायरात विमानतळावर अमेरिकेने 59 क्रूज क्षेपणास्त्रांचा भडिमार केला होता. फ्रान्स आणि ब्रिटन यांनीही क्षेपणास्त्र हल्ले चढवले होते. पण युक्रेन युद्धाप्रमाणेच सीरियातील युद्धातही रशियाशी थेट पंगा घेण्याचे अमेरिकेने कटाक्षाने टाळले. आता तर अमेरिकेचे सीरियातील युद्धातील स्वारस्य खूपच कमी झाले आहे.
मध्यंतरीच्या काळात सीरियातील अराजकतेचा फायदा घेऊन इस्लामिक स्टेटच्या दहशतवाद्यांनी सीरियाच्या उत्तरेकडील बराच भाग बळकावला होता, पण अमेरिकेने हवाई हल्ले चढवून सीरियामध्ये इस्लामिक स्टेटच्या दहशतवाद्यांचा जवळजवळ खात्मा केला आहे. आता इडलीब हे एकच शहर इस्लामिक स्टेटच्या ताब्यात आहे. या युद्धामुळे अर्ध्यापेक्षा जास्त सीरिया उद्ध्वस्त झाला आहे. या देशाची अर्थव्यवस्था कोलमडली आहे. महागाईमुळे 60 टक्के जनतेला उपासमारीचा धोका आहे. सीरियाची युद्धापूर्वी लोकसंख्या अडीच कोटी होती, त्यापैकी अर्धी लोकसंख्या युद्धामुळे विस्थापित झाली आहे. या यादवी युद्धात अंदाजे पाच लाख सीरियन नागरिक मृत्युमुखी पडले आहेत तर वीस लाख सीरियन नागरिकांनी तात्पुरत्या छावण्यांमध्ये आश्रय घेतला आहे. त्याचप्रमाणे 65 लाख सीरियन निर्वासितांना 128 देशांनी आश्रय दिला आहे. आता बशर अल असाद सरकारचे सीरियाच्या 70 टक्के भूभागावर नियंत्रण आहे. त्यामुळे अध्यक्ष असाद यांचे आसन बरेचसे स्थिर झाले आहे, असे आता मानण्यात येत आहे. पण उत्तरेकडील तेलसंपन्न आणि खनिजसंपन्न असा काही भाग कुर्दिश बंडखोरांच्या ताब्यात आहे. 2022 च्या मेमध्ये कुर्दिश बंडखोरांना रोखण्यासाठी तुर्कीने सीरियाच्या हद्दीमध्ये तीस किलोमीटरचा “सेक्युरिटी झोन’ तयार करण्याची घोषणा केली आहे. याला सीरिया आणि रशियाने विरोध केला आहे. हा सीरियन सार्वभौमत्वावर हल्ला आहे, असे आम्ही समजू असे त्यांनी तुर्कीला खडसावले आहे.
विशेष म्हणजे भारतानेही या घटनेत सीरियाच्या भूमिकेला पाठिंबा दिला आहे. कारण अलीकडे भारताने पाठवलेला गहू किडका आहे, असे कारण सांगून तुर्कीने गहू परत पाठवला होता. तो गहू नंतर नेदरलॅंडसने घेतला. तुर्कीच्या या आडमुठेपणाला भारताने सीरियाच्या भूमिकेला पाठिंबा देऊन प्रत्युत्तर दिले आहे. तुर्की हा सतत भारत विरोधी भूमिका घेणारा आणि पाकिस्तानचे समर्थन करणारा देश आहे. त्याची काही सीमारेषा सीरियाला लागून आहे. गोलन टेकड्यांवरून सीरिया आणि इस्रायलचा वाद आहे. त्याचप्रमाणे सीरियातील इराणी सैनिकी तळामुळे इस्रायल अस्वस्थ आहे. यावर्षी मेमध्ये दमास्कस जवळील इराणी शस्त्रगोदामावर इस्रायलने अनेक रॉकेट्स डागली. यादवी युद्धाच्या काळात बशर अल असाद यांनी आपल्या नियंत्रणाखालील भागात सार्वत्रिक निवडणुका घेऊन आपले आसन बळकट केले आहे. यावर्षी त्यांनी इराण आणि संयुक्त अरब अमिरातीचा दौराही केला. पण असाद यांच्यासमोर सीरिया पूर्वीसारखा एकसंध करण्यापासून ते अर्थव्यवस्था बळकट करण्यापर्यंत अनेक आव्हाने आहेत.