– माधव विद्वांस
थोर प्राच्यविद्या संशोधक, संस्कृत पंडित, भाषाशास्त्रज्ञ, प्राचीन इतिहासाचे संशोधक व कर्ते धर्मसुधारक रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर यांचा आज जन्मदिन. त्यांचा जन्म मालवण येथे दि. 6 जुलै, 1837 रोजी झाला. त्यांचे मूळ आडनाव पत्की. तथापि त्यांचे पूर्वज खजिन्यावर अधिकारी होते म्हणून “भांडारकर’ हे नाव पडले. त्यांचे चुलते विनायक भांडारकर हे पुनर्विवाहाचे पुरस्कर्ते व क्रियाशील सुधारक होते.
भांडारकर घराणे मूळ वेंगुर्ल्याचे. आरंभीचे शिक्षण राजापूर व रत्नागिरी येथे घेतल्यानंतर मुंबईच्या एलफिन्स्टन इन्स्टिट्यूटमधून हायस्कूलची परीक्षा ते 1854 मध्ये उत्तीर्ण झाले व नंतर त्या इन्स्टिट्यूट कॉलेजचा अभ्यासक्रमही त्यांनी 1858 मध्ये पूर्ण केला. पुढे मुंबई विद्यापीठाचे बीए (1862) व एमए (1863) या परीक्षा ते उत्तीर्ण झाले. मुंबई व पुणे येथील जुन्या विद्वान शास्त्रीपंडितांजवळ न्याय, व्याकरण, वेदान्त इत्यादींचा चांगला अभ्यास केला. हैदराबाद (सिंध) व रत्नागिरी येथील हायस्कूलचे मुख्याध्यापक म्हणून त्यांनी उत्कृष्ट कार्य केले. संस्कृतची दोन शालेय पाठ्यपुस्तके (प्रथम इंग्रजी व पुढे मराठी माध्यमातून) तयार केली. यामुळे हजारो विद्यार्थ्यांना संस्कृत शिकता आले. पुणे डेक्कन कॉलेजमध्ये संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून नोकरी केल्यावर 1893 मध्ये ते सेवानिवृत्त झाले.
अनेक पाश्चात्य पंडितांनी संस्कृत व इतर प्राच्यभाषा यांचे संशोधन अभ्यास त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली केले. 1874 साली लंडन येथे भरलेल्या आंतरराष्ट्रीय प्राच्यविद्या परिषदेत नाशिक शिलालेखासंबंधी त्यांचा निबंध वाचला गेला. वर्ष 1885 मध्ये जर्मनीतील गटिंगन विद्यापीठाने त्यांना पीएच.डी. प्रदान केली. वर्ष 1886 मध्ये व्हिएन्ना येथे “कॉंग्रेस ऑफ ओरिएंटॅलिस्टस’ भरली होती, त्यात भारतीय प्रतिनिधी म्हणून ते उपस्थित राहिले. मुंबईच्या एलफिन्स्टन कॉलेजमध्ये 1879 पर्यंत ते संस्कृतचे प्राध्यापक होते. मुंबई विद्यापीठाचे अधिछात्र व सिंडिकेटचे सदस्य म्हणून कामगिरी बजाविल्यानंतर ते कुलगुरू झाले. 1904 मध्ये एलएल.डी. ही पदवी त्यांना मिळाली. अनेक संस्कृत हस्तलिखितांसंबंधी त्यांनी संशोधनात्मक लेख लिहिले. त्यांनी प्राचीन भारतीय ज्ञानभांडाराला जागतिक प्रसिद्धी व प्रतिष्ठा मिळवून दिली.
धर्म हा भांडारकरांच्या आस्थेचा व चिंतनाचा खास विषय होता. सामाजिक सुधारणांना धर्माचा व नीतीचा पाया द्यावा म्हणून परमहंस सभेतून 1867 साली प्रार्थना समाजाची स्थापना झाली. 1869 साली ते प्रार्थना समाजाचे सभासद झाले. त्यांनी तत्त्वे, उद्देश, प्रतिज्ञा यांची निश्चित मांडणी केली. त्यासाठी वेद, उपनिषदे, गीता आणि तुकारामादी साधुसंतांचे संदर्भ घेऊन लेख लिहिले तसेच व्याख्याने व प्रवचने दिली. या सर्वांचा संग्रह प्रसिद्ध आहे. त्यांनी प्राचीन गृह्यसूत्रादी संस्कारमंत्रांतील अनावश्यक भाग वगळून जरूर तेवढाच भाग घेऊन उपनयन, लग्नादी गृह्यसंस्कारसमयी उपयोगी पडणारा नव्याने “संस्कारविधी’ तयार केला. भक्तिपर कविता आणि पदे रचिली. या कामगिरीमुळे भांडारकर हे प्रार्थना समाजाचे वैचारिक संस्थापक मानले जातात.
भांडारकरांच्या 80व्या वाढदिवसानिमित्त त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या नावाने पुण्यात 1917 मध्ये “भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन संस्था’ स्थापन करून तिची सुरुवात केली. निवृत्तीतील बत्तीस वर्षे विद्याव्यासंग व समाजसेवा केल्यानंतर वयाच्या 88 व्या वर्षी पुणे येथे 24 ऑगस्ट 1925 रोजी त्यांचे निधन झाले.