“शोले’ चित्रपट प्रदर्शित झाला 1975 मध्ये. पण “कितने आदमी थे’ किंवा “जो डर गया, समझो मर गया’ हे गब्बरचे संवाद आजही कुठे-कुठे ऐकायला मिळतात. 2015 मध्ये तर “गब्बर इज बॅक’ नावाचा चित्रपटच प्रदर्शित झाला, तेव्हा तो “शोले’चा सिक्वल असावा, असंच आधी सगळ्यांना वाटलं होतं. पण त्यात गब्बरचं फक्त नाव आणि हिरोच्या तोंडी काही संवाद होते.
“रामगढ के शोले’ नावाचा एक विनोदी सिक्वल आला होता; पण तो आला कधी आणि गेला कधी हेच समजलं नाही. सांगण्याचा हेतू हा, की लोकप्रिय कलाकृती किंवा लोकप्रिय पात्राचे संवाद इतरत्र उपयोगात आणण्याची प्रदीर्घ परंपरा आपल्याकडे आहे. वस्तुतः संबंधित अभिनेत्यानं किंवा अभिनेत्रीनं ओरिजिनल पात्र उभं करताना मेहनत केलेली असते; अभ्यास केलेला असतो आणि मगच एक संस्मरणीय पात्र पडद्यावर येतं. कॉपी करणाऱ्या कलाकाराला त्या पात्राची स्टाइल आयती मिळते.
सोशल मीडियाच्या आगमनानंतर असे स्टाइलबहाद्दर शतगुणित झाले. पुष्पाच्या “झुकेगा नहीं’सारख्या असंख्य स्टाइलच्या अक्षरशः झेरॉक्स काढल्या गेल्या. काहीजण गंमत म्हणून रील वगैरे करत असतील; पण काहीजण त्याचा व्यावसायिक उपयोग करतात, तेही संबंधित अभिनेत्याची परवानगी न घेता! आज सगळ्याच क्षेत्रांत “कॉपीराइट’ला महत्त्व आलंय. बौद्धिक संपदा ही खऱ्या अर्थानं संपत्ती ठरलीय. मग शैली घडवणाऱ्या अभिनेत्यालाही त्याचा लाभ का मिळू नये?
प्रश्न रास्त आहे.
विशेषतः गब्बर, मोगॅम्बो, लखन यांसारखी स्टायलाइज्ड पात्रं उभी करताना संबंधित अभिनेत्यांनी बरीच मेहनत घेतलेली असते. एखादा शब्द किंवा वाक्य वारंवार उच्चारून त्या पात्राला स्वतंत्र ओळख दिली जाते. अशा शब्दसमुच्चयाला इंग्रजीत “कॅचफ्रेज’, हिंदी इंडस्ट्रीत “तकिया कलाम’ आणि मराठीत “पालुपद’ म्हणतात. अनिल कपूर यांनी उभ्या केलेल्या लखन या पात्राचं “एकदम झकास…’ हे पालुपद असंच गाजलं. अर्थातच कॉपी करणाऱ्यांनीही ते वापरून पैसा कमवायला सुरुवात केली. परंतु अशा संपदेला संरक्षण मिळालं पाहिजे, ही जागरूकता अनिल कपूर यांनी दाखवली.
दिल्ली हायकोर्टात याचिका दाखल करून त्यांनी आपलं नाव, आवाज, फोटो आणि अन्य वैयक्तिक गोष्टी सोशल प्लॅटफॉर्मवर कॉपी केल्या जाऊ नयेत, यासाठी दाद मागितली. असा वापर आपल्या प्रतिमेवर प्रतिकूल परिणाम करतो, अशी कैफियत त्यांनी मांडली. सोशल प्लॅटफॉर्म्सवर अनिल कपूर यांच्या नावाचं “एके’ हे संक्षिप्त रूप तसंच लखन, मिस्टर इंडिया, मजनू भाई, झकास अशा शब्दांचा व्यावसायिक वापर केला गेला होता. आपलं नाव, ओळख आणि व्यक्तिगत ओळखीचाही सर्रास वापर सुरू असल्याचं त्यांनी दाखवून दिलं.
या दाव्याच्या निकालात कोर्टानं अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या मर्यादा दाखवून दिल्या आणि दुसऱ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाशी निगडीत अधिकारांना धोका निर्माण होत असेल, तर त्याला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य म्हणता येणार नाही, असे सुनावलंय. या निकालामुळे अभिनेत्यांच्या प्रतिभेला संरक्षण मिळेलच; शिवाय त्याचा खरा फायदा कॉपी कॅट्सनाच होईल. त्यांना स्वतःची प्रतिभा विकसित करावी लागेल. स्वतःचं अस्सल असं काहीतरी करावं लागेल. ते “कलावंत’ होतील आणि मुख्य म्हणजे, त्याच त्या गोष्टींवर टाळ्या पिटण्याच्या जाचातून प्रेक्षकांची सुटका होईल.