अरे, असे बावचळून जाऊ नका. काय विचारताय, चाळीला खोली असते का? चाळीची खोली म्हटली की वेगळंच काही तरी वाटतंय ना?
अहो, चाळीची खोली म्हणजे काही विशेष नाही. तुम्ही जो विचार करताय तशी खोली तर बिलकुलच नाही. चाळीत माणसं चार भिंतीत जिथे राहतात त्यालाच “चाळीची खोली’ म्हणतात. अगदी स्पष्ट सांगायचं झालं, तर त्यालाच “चाळीची रूम’ असे म्हणतात. सुरुवातीला खोली म्हणून प्रसिद्ध पावलेली ही खोली थोड्याच दिवसांनंतर “रूम’ म्हणून प्रसिद्ध झाली. म्हणतात ना कानामागून आली आणि तिखट झाली, तसेच काहीसं या रूमचं झालं आहे.
चाळीच्या खोलीला रूम म्हटल्यानंतर तिची खोली उगाचच वाढल्याचा लोकांना भास व्हायला लागला आणि म्हणून खोलीपेक्षा “रूम’ जास्त प्रचलित झाली. पण असे असले तरी मुळात अजिबात खोली नसलेल्या खोलीत “रूम’ कुठे आणि कशी हो मिळणार? आपल्या समोर उभा ठाकलेल्या कोणत्याही प्रश्नाला कसेही करून उत्तर शोधून काढणाऱ्या मुंबईकरांनी आणि मुंबईतल्या चाळकऱ्यांनी हा प्रश्नही आपल्या परीने चुटकीसरशी अगदी व्यवस्थित सोडवला होता.
काही अपवादात्मक चाळी सोडल्या तर चाळीच्या या रूमची रचना सर्वसाधारणपणे सगळ्या चाळीत अगदी “शेम टू शेम’ असायची. चाळीच्या बांधकामाप्रमाणे एक नाहीतर दोन खोल्यांच्या रूम चाळीत होत्या. प्रत्येक खोलीचा आकार दहा बाय दहा किंवा फार तर दहा बाय बारा फूट. याच्यापेक्षा मोठी खोली शोधायला दिवा घेऊन संशोधन करावे लागेल.
अहो, या चाळकऱ्यांचे नशीब बलवत्तरच म्हणायला हवे. आजकालच्या बिल्डरांसारखे “खोली’त “गाळा’ मारायचे ज्ञान त्यावेळेच्या बांधकाम व्यावसायिकांकडे नव्हते. नाहीतर खरोखरच या दहा बाय दहाच्या खोलीमध्ये रूम शोधायची मोठी कसरत लोकांना करावी लागली असती. पण एक गोष्ट चांगली होती, त्यावेळेस या रूममध्ये बिलकुल गाळा मारलेला नसायचा.
चाळीत या रूममध्ये राहणाऱ्या कुटुंबाला “बिऱ्हाड’ असे नामाभिधान होते. या बिऱ्हाडात मूळ पुरुषापासून निर्माण झालेली प्रजा आणि त्यांच्या प्रजेपासून निर्माण सुप्रजा एकाच खोलीत आनंदाने राहात असे. “जावा-जावा’ सख्ख्या बहिणीवत एकमेकींवर प्रेम करीत असत. “नणंद-भावजयी’चे नाते तर शाळा कॉलेजातल्या मैत्रिणींसारखे असे.
नणंदेची अनेक गुपिते भावजयीच्या कानात बंद असायची. तर भावजयीच्या शरीरातल्या बदलांची माहिती सर्वप्रथम नणंदेला असायची. दहा बाय बारामध्ये न जाणो कितीदा सासूच्या कुशीत शिरून सुनेने झोप काढली असेल. या प्रेमाच्या गोतावळ्यात खाष्ट सासू आणि कजाग सुनेला जागाच नव्हती. चाळीच्या खोलीत माणसांना राहण्यासाठी जरी रूम नव्हती तरी प्रत्येकाच्या हृदयात नक्कीच भरपूर जागा होती. त्यामुळे बिऱ्हाडातल्या माणसांची संख्या दरवर्षी न चुकता वाढत होती.
चाळीच्या ठेवणीवरून एका बिऱ्हाडाच्या वाटणीला दोन खोल्यांची रूम असे. खोलीत प्रवेश करताच सकृतदर्शनी असे ती बैठकीची खोली आणि आतमध्ये मुदपाकखाना. बैठकीच्या खोलीत येणाऱ्या पाहुण्यांची बसायची सोय केलेली असे. बसण्यासाठी एक पलंग अगदीच झाले तर “सोफा-कम-बेड’ चाळीच्या या जमान्यात हा सोफा आजच्यासारखा अद्ययावत नव्हता.
दाराच्या मागे किंवा पाहुण्यांच्या नजरेस न येईल अशा पद्धतीने ठोकलेली कपडे अडकवण्याची पट्टी. आजच्यासारखे रोजच्या रोज कपडे धुण्याची हौस त्याकाळी अनेक कारणांनी परवडणारी नव्हती, त्यामुळे प्रत्येक घरात ही पट्टी असे. बैठकीच्या खोलीच्या दर्शनीय भिंतीवर अनेक देवदेवतांच्या तसबिरी या महात्मा गांधी, पंडित नेहरू, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या तसबिरींसोबत हातात हात घालून गुण्यागोविंदाने उभ्या असत. त्यापैकी एक किंवा अनेक देवांच्या तसबिरींना रोजच्या रोज हार घातला जात असे.
क्वचित एखाद्या सणाला या तसबिरींना ओल्या कपड्याने पुसले जाई. अन्यथा त्यांच्यावर जमलेल्या धुळीच्या आणि अगरबत्तीच्या धुराच्या थरांनी मूळ तसबीर ओळखण्याची स्पर्धा घेता येऊ शकली असती. या स्पर्धेत विजय मिळवणे जवळजवळ अशक्य होते. या तसबिरींबरोबर खाली भिंतीवरचे चावीचे घड्याळ असे. न चुकता दर तासाने घंटा देणाऱ्या या घड्याळाला आठवड्यातून एकदा चावी द्यायचे काम बहुदा घरातल्या मोठ्या मुलांकडे असे.
घरातल्या मुदपाकखान्यातला एक कोपरा एका वेगळ्या वैशिष्ट्याने व्यापलेला असे. या जागेला त्यावेळच्या प्रचलित भाषेत “मोरी’ असे म्हणत असत. (मोरी या शब्दाचा अर्थ सांडपाणी वाहून जाण्याची जागा) तुम्हाला व्यवस्थित लक्षात यावे म्हणून सांगतो मोरी म्हणजे ज्याला आपण आजकालच्या भाषेत “बाथरूम’ म्हणतो, ती जागा. तशी ही जागा बहुउपयोगी होती. घरातली धुणी-भांडी याच जागेत केली जात असत. बाहेरून आलेल्या माणसाला हातपाय धुण्यासाठी याच जागेचा उपयोग होत असे.
दिवसभरासाठी घरात लागणारे पाणी साठवून ठेवण्यासाठी या मोरीच्या दोन अडीच फूट उंचीच्या आणि अर्धा फूट रुंदीच्या भिंतीवर पाण्याची भांडी रचून ठेवली असत. लपाछपी खेळताना या मोरीत लपले नाही, असे पोर समस्त मुंबईत कुठेच सापडणार नाही. पण खरं सांगू का? या मोरीचा उपयोग घरातल्या पुरुषवर्गापेक्षा स्त्रीवर्गाला जास्त होत असे. स्त्रीवर्गाला स्नानादी समस्त शुद्धीकरणासाठी या मोरीचा खूप उपयोग होत असे. तर समस्त पुरुष वर्ग आपल्या सर्व शुद्धीकरणांसाठी सार्वजनिक नळांवर अवलंबून होते.
सार्वजनिक नळ, ऐकून आश्चर्य वाटले ना? चाळीतले सर्वात प्रेक्षणीय स्थळ कोणते असेल, तर ते म्हणजे सार्वजनिक नळ. सहसा शौचालयांच्या जोडीने याची उभारणी केलेली असे. मित्रांनो, खरंच सॉरी, प्रेक्षणीय स्थळ म्हटले त्याचा संदर्भ वेगळा आहे. नाही, कोणीतरी उगाचच खुसपट काढण्याच्या आधी सांगितलेले बरे. या सार्वजनिक नळांच्या अनेक गमती-जमती आहेत. त्याबद्दल आपण नंतर कधीतरी वाचू…
– डॉ. नरेंद्र कदम