खळखळ उकळणारं पाणी एखाद्यानं पातेल्यात घेऊन हवेत फेकलं तर काय होईल? अर्थातच ते फेकणाऱ्याच्याच अंगावर पडून तो भाजेल. पण समजा, हवेत फेकलेलं उकळतं पाणी क्षणार्धात बर्फ होऊन खाली पडलं तर..? ही फॅण्टसी किंवा थाप नाही. असं खरोखर घडलंय आणि व्हिडिओ स्वरूपात उपलब्धही आहे.
अमेरिकेत हाहाकार उडवून देणाऱ्या “बॉम्ब’ नावाच्या चक्रीवादळामुळे काही ठिकाणी तापमान इतकं घसरलंय, की उकळतं पाणी क्षणार्धात “चिल्ड’ होतंय. “महाशक्ती’ असं बिरुद मिरवणाऱ्या अमेरिकेवर असा “बॉम्ब’वर्षाव करण्याची हिंमत एकट्या निसर्गातच आहे. चक्रीवादळाच्या मध्यबिंदूपाशी असलेला हवेचा दाब 24 तासांत 20 मिलीबारपेक्षा कमी झाला तर असा हाहाकार उडतो. उष्ण हवेचा थंड हवेशी वेगाने संपर्क झाल्यास हे घडतं. याच प्रक्रियेला “बॉम्बोजेनेसिस’ असं नाव दिलं गेलंय.
अमेरिकेवर होत असलेल्या या “बॉम्ब’वर्षावानं महाशक्तीला गुडघ्यावर आणलंय. ऐन ख्रिसमसच्या काळात कुठे उणे 38 तर कुठे उणे 45 अंशांपर्यंत तापमान खाली कोसळलंय. न्यूयॉर्कसह अनेक ठिकाणी पूर आणि हिमवृष्टी अशा दुहेरी संकटाची गडद छाया आहे. सत्तर टक्के लोकसंख्या या हिमवादळानं जर्जर झालीये. साडेतेरा कोटी लोकांच्या तोंडचं पाणी पळालंय. किमान 20 लोकांचा मृत्यू झालाय. 5200 विमानं रद्द झालीत. हजारो लोक विमानतळांवर अडकून पडलेत. यंत्रणा इतकी तोकडी पडतेय, की लोकांनाच सतर्क राहण्याचे निर्देश दिलेत.
हवामान बदलामुळे चक्रीवादळांचा सामना जगाला हल्ली वारंवार करावा लागतोय. ओखी, फयान, फानी, असनी, तौक्ते, जवाद, वायू, निसर्ग अशी ही नामावली आता थेट “बॉम्ब’पर्यंत जाऊन पोचलीय. महासागराच्या ज्या भागात वादळाची निर्मिती होईल, त्याच्या आजूबाजूचे देश वादळाचं नामकरण करतात आणि जागतिक हवामान संघटनेला पाठवतात. चक्रीवादळांना नावं देण्यामागे एक व्यापक दृष्टिकोन असतो. वादळाची ओळख त्याच्या कचाट्यात सापडू शकणाऱ्या लोकसंख्येला सहजपणे पटावी म्हणून सामान्यतः स्थानिक भाषेतलं, छोटं, सुटसुटीत नाव दिलं जातं. हे नाव कुणावर टीका करणारं, धार्मिक श्रद्धा, संस्कृतीची खिल्ली उडवणारं किंवा कुणाच्या भावना न दुखावणारं असावं, असाही नियम आहे म्हणे!
(आपल्याकडे असं काही झाल्याशिवाय “वादळ’ येतच नाही हा भाग वेगळा!) विनोद सोडा; पण चक्रीवादळांचा प्रवास आता “बॉम्ब’पर्यंत पोचलाय, याचं गांभीर्य आता आपल्याला यायलाच हवं. अमेरिकेतील सध्याच्या परिस्थितीचा आढावा घेतला तर आपल्याला स्पष्ट दिसतं की, निसर्गशक्तीपुढे महाशक्ती खूपच क्षीण ठरते. निसर्गाची अपरिमित हानी करून साधलेली तथाकथित “प्रगती’ निसर्गाच्या कोपापुढे हतबल ठरते. म्हणूनच किमान चक्रीवादळांची नावं पाहून आपण सावध झालं पाहिजे. या विचित्र नावांमागे बरंच काही दडलेलं असतं.
उदाहरणार्थ, “असनी’ हे नाव श्रीलंकेने एका चक्रीवादळाला दिलं होतं आणि त्याचा अर्थ होता “क्रोध’! ते सिंहली भाषेतलं नाव होतं. “ओखी’चा अर्थ “डोळा’ असा होतो. बंगाली भाषेतलं हे नाव बांगलादेशने दिलं होतं. म्यानमारच्या भाषेत सरपटणारा प्राणी म्हणजे “तौक्ते’ तर बंगाली भाषेत “फानी’ म्हणजे साप. वादळांची बहुतेक नावं धडकी भरवणारी आहेत. सौम्य नाव देण्यामागं वादळ सौम्य व्हावं, हा दृष्टिकोन असावा; मात्र अतिहस्तक्षेपामुळे निसर्ग “बॉम्ब’ बनलाय, हेच वास्तव!
हिमांशू