-मेघश्री दळवी
अवकाशात सतत काही ना काही उलथापालथ होत असते. त्यातच कधीतरी मंगळ ग्रहाचा एक तुकडा उडाला आणि अवकाशात भरकटायला लागला. कोणतीही दिशा न ठरवता सुमारे सहा लाख वर्षे सूर्यमालेत इकडे-तिकडे भटकताना त्याचे आणखी तुकडे झाले. त्यातलाच एक कधीतरी अचानक पृथ्वीच्या दिशेने खेचला गेला आणि तिच्या वातावरणात तावूनसुलाखून जमिनीवर आदळला.
ही अशनी मग पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर कितीतरी काळ तशीच पडून राहिली आणि सुमारे वीस वर्षांपूर्वी ओमानमध्ये एका संशोधकांच्या तुकडीच्या हातात पडली. हा अशनीचा तुकडा आहे केवढा? तर तळहाताहूनही लहान. या अशनीपिंडाचं संपूर्ण विश्लेषण करून तिचा उगम मंगळावर झाल्याचा निष्कर्ष काढण्यात आला. एकविसावं शतक सुरू झालं तेव्हा मंगळावरच्या खडकाचा हा तुकडा लंडनच्या नॅचरल हिस्टरी म्युझियममध्ये मोठ्या सन्मानाने विराजमान झाला.
आता हा तुकडा तेवढ्याच सन्मानाने घरी परत जायला निघालाय. नासाच्या पर्सिविअरन्स यानामधून त्याने 30 जुलैला मंगळाच्या दिशेने झेप घेतली आहे, आणि सात महिन्यांचा प्रवास करून तो फेब्रुवारी 2021 मध्ये पुन्हा एकदा आपल्या घरी विसावणार आहे. हा विलक्षण प्रवास नासाच्या नव्या मंगळ मोहिमेचं एक खास आकर्षण बनून राहिला आहे.
अवकाशातून आलेल्या अशनी अभ्यासासाठी मिळणे ही संशोधकांच्या दृष्टीने एक अपूर्व संधी असते. त्यामुळे नासा किंवा इतर म्युझियम्स आपल्याकडचे नमुने आनंदाने इतर संशोधन संस्थांकडे अधूनमधून देत असतात. पण एखाद्या अशा नमुन्याला पृथ्वीपलीकडे घेऊन जाण्याची ही पहिलीच वेळ. याला कारणही तसेच महत्त्वाचं आहे. या मंगळ मोहिमेत पर्सिविअरन्स यानावर वेगवेगळी उपकरणं बसवलेली आहेत.
यातलं शेरलॉक (स्कॅनिंग हॅबिटेबल एनव्हायरनमेंट्स विथ रामन अँड ल्युमिनेसन्स फॉर ऑरगॅनिक्स अँड केमिकल्स) नावाचं उपकरण मंगळावरील माती, खडक, धूळ यांचे रासायनिक घटक अभ्यासणार आहे. त्यात ऑरगॅनिक अर्थात सजीवजन्य खुणा मिळतात का, हे पाहून त्यावरून मंगळावर एकेकाळी सजीव होते का आणि आजही सजीवांसाठी तिथली परिस्थिती योग्य आहे का, याचं विश्लेषण होणार आहे.
या उपकरणाला सुरुवातीला कॅलिब्रेट करण्यासाठी म्हणजे ज्ञात नमुन्यानुसार मोजमापासाठी सज्ज करण्यास मंगळावरील अशनीचा वापर होणार आहे. या अशनीचा पूर्ण अभ्यास आपल्याकडे संदर्भासाठी उपलब्ध आहे. त्यामुळे पर्सिविअरन्स मंगळावर जे नमुने गोळा करणार आहे, त्यांचं विश्लेषण या खडकाच्या तुकड्याच्या संदर्भात होणार आहे.
ज्ञात गोष्टींचा आधार घेऊन असा अभ्यास करण्याची अभूतपूर्व संधी आपल्याला मिळाली ती नेमक्या वेळी ओमानमध्ये येऊन पडलेल्या अशनीमुळे. या अवाढव्य अंतराळात असे योगायोग घडण्याची संभाव्यता किती अल्प आहे, विचार करा. विशेषत: आपल्या सूर्यमालेच्या अब्जावधी वर्षांच्या कालखंडात. पण आश्चर्य की असं खरोखरीच घडलं आणि आज आपण या अशनीच्या तुकड्याला पुन्हा घरी घेऊन जात आहोत!