भावना जोशी
आज राष्ट्रीय विज्ञान दिन. मानव भूगर्भात खोलवर गेला, आकाशात उंच भरारी घेतली आणि समुद्राचे तळही गाठले. ही आजची वैज्ञानिक प्रगती डोळे दीपवणारी आहे. मात्र, विज्ञान क्षेत्रात स्त्रीला दुय्यम स्थान असल्याचे दिसत आहे.
आजचे युग हे विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचे युग आहे. ज्ञात आणि साहजिक गोष्टींपलीकडे विचार करण्याचे स्वातंत्र्य ही विज्ञानातील सर्वात समाधानकारक गोष्ट आहे. विज्ञान हे एकमेव असे क्षेत्र आहे जे आपल्याला दररोज जाणीव करून देते की माणूस किती लहान आहे. विज्ञान ही रंग, वेश, जाती यांच्यापलीकडे जाऊन संवाद करणारी एक भाषा आहे. म्हणूनच विज्ञानाला “सर्वभेदनिरपेक्ष’ असे म्हटले जाते. परंतु अशा या सर्वभेदनिरपेक्ष विज्ञानाच्या क्षेत्रात एक विरोधाभास पाहायला मिळतो तो म्हणजे विज्ञानाच्या क्षेत्रात स्त्री-पुरुष समता अजून खूपच दूर आहे.
आज राष्ट्रीय विज्ञान दिनानिमित्त या विषमतेमागची कारणे आणि वैज्ञानिक क्षेत्रामध्ये स्त्रियांचे प्रमाण वाढवण्यासाठी काय करता येईल यासाठीचा हा लेखप्रपंच. विज्ञान-तंत्रज्ञान अभियांत्रिकी-गणित यांना संयुक्तपणे डढएच असे म्हटले जाते. गेल्या काही वर्षांमध्ये आपण वैज्ञानिक समाजात उल्लेखनीय बदल पाहिले. देशभरातील शैक्षणिक संस्थांनी जनजागृती तसेच डढएच मधील लैंगिक समानतेशी संबंधित मुद्द्यांकडे लक्ष देऊन महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. इस्रोमधील शास्त्रज्ञ, ऋतू करीधल, नंदिनी हरिनाथ आणि अनुराधा टी. के. यांनी महिला वैज्ञानिक म्हणून वेगळी ओळख निर्माण केली. स्त्रीसुद्धा योद्ध्याची भूमिका निभावू शकते, हे मंगळ मोहिमेनं सिद्ध केलं.
परंतु असे असूनसुद्धा युनेस्कोच्या अहवालानुसार डढएच मध्ये स्त्रियांचे प्रमाण केवळ 24 टक्के आहे. भारतातील आकडा त्यापेक्षाही निराशाजनक म्हणजे 14.5 टक्के आहे. विज्ञानाचा ध्यास घेताना उच्च शिक्षण अनिवार्य आहे आणि आपल्या भारतासारख्या देशात नेमके याच कारणामुळे वैज्ञानिक क्षेत्रात स्त्रियांची संख्या कमी होताना दिसते पीएच. डी. पर्यंतचा प्रवास चढताना पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रियांचे प्रमाण कमी होत जाते.
पीएच. डी. करेपर्यंत वयाची 28 वर्षे होतात आणि विज्ञानात इथून पुढे खरा प्रवास सुरू होतो. एकीकडे विज्ञानाची आस तर दुसरीकडे लग्न, मातृत्व अशा वात्सल्यपूर्ण गरजा आणि जबाबदाऱ्या स्त्रियांना संशोधनापासून दूर ठेवतात. यावर चंगळवादी मानसिकतेचा वाढता प्रभावसुद्धा पाहण्यात येतो. मुलगी डॉक्टर अथवा कॉर्पोरेट क्षेत्रात भरपूर कमावणारी असेल तर तिच्यासाठी तडजोड करायला कुटुंब तयार असतं. समाजात देखील अशा महिलांना योग्य तो मानसन्मान मिळतो; परंतु, संशोधक स्त्रियांच्या बाबतीत असं होत नाही. ती घराकडे दुर्लक्ष करते, संशोधनाच्या ध्यासाला वेड लागलंय. अशा दृष्टिकोनातून पाहिले जाते. परिणामी संशोधनातील स्त्रिया आपली आवड जोपासताना सतत तणावग्रस्त आणि अपराधी भावनेमधून जात असतात.
पुरुषांना वैज्ञानिक होण्यासाठी त्यांच्यात कुतूहल, दृढनिश्चय असणे आवश्यक आहे आणि स्त्रीला वैज्ञानिक बनण्यासाठी वरील कौशल्याबरोबर कठोर मन, जाड कातडी आणि वेगळेपणामुळे येणाऱ्या एकाकीपणाशी सामना करण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे.
खरेतर ही अतिशय लाजिरवाणी गोष्ट आहे की, आपला समाज स्त्रियांना संशोधनापासून पद्धतशीरपणे परावृत्त करतो. त्यांना स्वतःची स्वप्न पूर्ण करताना सतत दोषी वाटत राहते. म्हणून समाजात या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी अतिरिक्त पावले उचलली पाहिजेत.
डढएच मध्ये महिलांचे प्रमाण वाढण्यासाठी सरकार आणि संस्थांनी नोकरीच्या निवडीमध्ये पक्षपात होऊ नये अशा धोरणांची अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत.
स्त्रियांना एकत्रितपणे करिअर आणि कौटुंबिक जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी मदत होईल अशा सुविधा पुरवल्या पाहिजेत. जिथे शक्य असेल तिथे वर्क फ्रॉम होम, जवळपास बाळांची देखभाल करण्यासाठी पाळणाघरे अशा सुविधा कार्यान्वित केल्या पाहिजेत.
करियर-लाइफ बॅलन्स सुधारण्यासाठी कौटुंबिक मैत्रीपूर्ण कार्यक्रमांची आवश्यकता आहे. अशा धोरणांमुळे डढएच मधील महिला टिकवून ठेवण्यास नक्कीच मदत होईल. हे बदल वैज्ञानिक संशोधनात महिलांना आकर्षित करण्यात मोठा बदल आणू शकतात.
याबरोबरच कौशल्यांचे विभाजन हा स्त्री-पुरुष विषमतेचे मूळ कारण आहे.
आपल्या काळाची नैतिक जबाबदारी म्हणजे लिंग आणि करिअर यांच्या संकल्पनांसोबत मुलांची ओळख करून दिली गेली पाहिजे. त्यांना त्यांच्या खेळण्यांची स्वतः निवड करू द्या, त्यांची महत्त्वाकांक्षा शोधू द्या आणि चंगळवादापलीकडे विचार करण्याची क्षमता द्या.
डढएच मधील स्त्रियांनी ही गोष्ट समजून घेतली पाहिजे की जेव्हा आपल्या स्वप्नांसाठी कठोर निर्णय घेण्याची वेळ येते तेव्हा आपल्या गणितांपेक्षा धैर्य जास्त महत्त्वाचे असते. जेव्हा असे निर्णय घेण्याची वेळ येईल तेव्हा सोयीस्कर आणि समाजमान्य गोष्टींसाठी मनापासून आवडणारी गोष्ट सोडू नका.