श्रीक्षेत्र भुलेश्वर हे पुणे जिल्ह्यातील दौंड तालुक्यातील यवत गावाजवळ आहे. देवगिरीकर यादवांच्या कारकिर्दीतील हे मंदिर. अद्वितीय शिल्पकलेचे वैभव मिरवत दिमाखात उभे आहे. मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी रचना आहे. प्रवेशद्वाराजवळ प्रचंड मोठी घंटा आहे. साधारणपणे मंदिरात नंदीचे स्थान शिवमंदिराच्या बाहेर असते. परंतु इथे मंदिरात शिवलिंगासमोर अखंड दगडात कोरलेला नंदी आहे. सूर्याची पहिली किरणे शिवलिंगावर पडावी, म्हणून महाकाय नंदीची मान उजवीकडे वळवण्यात आली आहे. जणू शिवशंभो आणि रविराज यांच्यामध्ये येणारा मी कोण? ही उदात्त भावना यातून दिसते.
मंदिरातील सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे पिंडीची शाळुंका वेगळी असून फक्त पूजेच्या वेळी ती काढली जाते. पिंडीत प्रसाद ठेवण्याची अनोखी प्रथा आहे. प्रदक्षिणा मार्गावर सीता स्वयंवर, राम-भरत भेट, सीता अपहरण, कृष्णार्जुन, द्रौपदी स्वयंवर, समुद्रमंथन असे विविध शिल्पपट पाहावयास मिळतात. तसेच असंख्य नक्षीदार स्तंभ व शिल्पांनी नटलेला सभामंडप मन मोहवतो. स्तंभांवर नाग, हत्ती व पानाफुलांची नक्षी दिसते. सप्तमातृकांची सुंदर शिल्पे आहेत.
वैनायकी हे विनायकाचे स्त्रीरूपी प्रतिमा शिल्प आहे. हातात मृदुंग घेतलेली मर्दला, प्रेतावर उभी चामुंडा, महिषासुरमर्दिनी, नाग धारण केलेली वनिता, आरशात रूप निरखणारी दर्पणसुंदरी, ऐरावतावर आरूढ इंद्राणी, वृषभावर आरुढ माहेश्वरी, मोरावर आरूढ कौमारी, गरुडावर आरूढ वैष्णवी अशी सौंदर्यशिल्पे पाहून डोळ्यांचे पारणे फिटते. कासवासारखे शरणागत होत, अध्यात्मिक उन्नती साधावी असा संदेश भव्य कासवशिल्प देते. सुंदर शिल्पकलेचा समृद्ध वारसा या प्राचीन मंदिराला भेट दिल्यानंतर पाहण्यास मिळतो.
– माधुरी शिवाजी विधाटे