ऐतिहासिक पुण्यात उद्योग व्यवसायांची वाढ मोठ्या प्रमाणात झाली. शिक्षणाचे माहेरघर म्हणविल्या जाणाऱ्या पुण्यात आणि परिसरात कारखानदारी विस्तारल्याने आर्थिक उलाढाल वाढतच गेली. उत्पादन केंद्रांपासून हॉटेल व्यवसायापर्यंत आणि व्यक्तिगत व्यवसायापासून पर्यटनापर्यंत प्रत्येक क्षेत्रात पुण्यात आर्थिक वृद्धीच होताना दिसते. बचत आणि खर्च या दोन्ही बाबी सातत्याने वर्धिष्णू राहिल्याने भविष्यातील आर्थिक ताकद म्हणून पुणे शहराकडे पाहिले जाते.
विनिता शाह
पुणे ही देशातील आठवी सर्वांत मोठी महानगरी अर्थव्यवस्था असून, सहावे सर्वाधिक मोठे दरडोई उत्पन्न असलेले शहर मानले जाते. शिक्षण, उत्पादन आणि माहिती तंत्रज्ञान ही पुण्यातील महत्त्वाची क्षेत्रे होत. ऐतिहासिकदृष्ट्या पुणे हे विद्येचे माहेरघर म्हणून ओळखले जाते आणि देशाची ही शैक्षणिक राजधानीही मानली जाते. 2006 मध्ये पुण्यातील नऊ विद्यापीठे आणि शंभराहून अधिक शिक्षणसंस्थांमध्ये दोन लाखांहून अधिक विद्यार्थी शिकत होते, अशी नोंद आहे.
औद्योगिक क्षेत्रात किर्लोस्कर समूहाने 1945 मध्ये पुण्यातील खडकी भागात किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स ही डिझेल इंजिन तयार करणारी देशातील सर्वांत मोठी कंपनी उभारली. किर्लोस्कर न्युमॅटिक्स आणि किर्लोस्कर ब्रदर्स लिमिटेड या कंपन्यांसह या समूहाच्या अनेक कंपन्या पुणे परिसरात उभ्या राहिल्या. डिझेल पंप निर्मिती आणि निर्यात तसेच पंपिंग प्रकल्प उभारणी क्षेत्रात आशियातील सर्वांत मोठ्या कंपन्यांपैकी या प्रमुख कंपन्या होत. याखेरीज वाहननिर्मिती क्षेत्रात बजाज ऑटो, टाटा मोटर्स, महिंद्रा अँड महिंद्रा, मर्सिडिज बेन्झ, फोर्स मोटर्स, कायनेटिक मोटर्स, जनरल मोटर्स, लॅंड रोव्हर, जग्वार, रिनॉल्ट, फोक्सवॅगन, फियाट आदी कंपन्यांनी पुणे परिसरात प्रकल्पांची उभारणी केली. या कंपन्यांमुळे “मोटर सिटी’ अशी पुण्याची ओळख बनली. इंडो-जर्मन चेंबर ऑफ कॉमर्सच्या म्हणण्यानुसार, पुणे जर्मन कंपन्यांसाठी गेल्या साठ वर्षांपासून पुणे हे सर्वांत मोठे वाहननिर्मिती केंद्र बनले आहे. पुण्याच्या परिसरात सुमारे 225 जर्मन कंपन्यांनी प्रकल्पांची उभारणी केली आहे.
सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया ही लसनिर्मिती क्षेत्रातील आकाराच्या दृष्टीने जगातील पाचवी मोठी कंपनी असून, या कंपनीने पुण्यात उत्पादनकेंद्र उभारले आहे. उत्पादनक्षेत्रातील कंपन्यांनी 2014-15 मध्ये पुण्यात पाच लाखांहून अधिक लोकांना रोजगार मिळवून दिल्याची नोंद आहे. तब्बल सहाशे अब्ज रुपये म्हणजे 8.9 अब्ज अमेरिकी डॉलर गुंतवणूक असलेले हिंजवडी येथील राजीव गांधी इन्फोटेक पार्क ही पुण्याची शान ठरली आहे. महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळाच्या पुढाकाराने माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रातील हा प्रकल्प पुण्यात साकारला असून, 2800 एकर (11 चौकिमी)क्षेत्रात हा प्रकल्प विस्तारलेला आहे. माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील 800 पेक्षा अधिक कंपन्या येथे कार्यरत आहेत. हिंजवडीव्यतिरिक्त मगरपट्टा, खराडी आणि इतरही अनेक भागांत विविध आयटी कंपन्या कार्यरत आहेत. माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील या कंपन्यांनी पुणे परिसरात सुमारे तीन लाखांहून अधिक लोकांना रोजगार उपलब्ध करून दिला आहे.
स्टार्ट अप कंपन्या हा नव्या युगाचा, नव्या संकल्पनांचा, नव्या संशोधनाचा आणि नव्या प्रतिभांचा आधार मानला जातो. औद्योगिक क्षेत्रात अग्रेसर असलेले पुणे शहर स्टार्ट अप कंपन्यांचेही हब बनले आहे. नॅसकॉमने एमआयडीसीच्या सहकार्याने स्टार्ट अप कंपन्यांसाठी पुण्यात खराडी औद्योगिक वसाहतीत निर्मितीस्थळ उपलब्ध करून दिले असून, सुमारे दहा हजार स्टार्ट अप कंपन्या तेथे कार्यरत आहेत.
जागतिक बॅंकेच्या पुढाकाराने पुणे फूड क्लस्टर डेव्हलपमेन्ट प्रोजेक्ट उभा राहिला आहे. स्मॉल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेन्ट बॅंक ऑफ इंडियाच्या सहकार्याने हा प्रकल्प कार्यरत आहे. या प्रकल्पांतर्गत फळे आणि भाज्यांवर प्रक्रिया करणाऱ्या उद्योगांसाठी पुणे परिसरात क्लस्टर विकसित करण्यात आले आहेत.
व्यापारउदीम क्षेत्रात पुण्याची घोडदौड वेगाने सुरू असताना सर्व क्षेत्रांत कार्यरत असणाऱ्या कंपन्यांसाठी बैठका, कॉन्फरन्स, मार्गदर्शन सत्रे, उद्योजकीय प्रदर्शने आदी आयोजित केली जाणे आवश्यक आणि स्वाभाविक आहे. 2017 मध्ये उभारण्यात आलेल्या पुणे इंटरनॅशनल एक्झिबिशन अँड कन्व्हेन्शन सेंटरमुळे हे शक्य झाले आहे. 97 हेक्टर परिसरात उभारण्यात आलेल्या या सेंटरमध्ये 20 हजार लोक एकत्र येऊ शकतील अशा सुविधा देण्यात आल्या आहेत. सेंटरमधील प्रदर्शन केंद्र (एक्झिबिशन सेंटर) 13 हजार चौरस मीटर म्हणजे 1 लाख 39 हजार 931 चौरस फुटांचे असून, कन्व्हेन्शन सेंटर, पंचतारांकित हॉटेल, बिझनेस क़ॉम्प्लेक्स, शॉपिंग मॉल्स आणि राहण्याच्या सुविधा या परिसरात उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. 115 दशलक्ष अमेरिकी डॉलर गुंतवणूक करून उभारण्यात आलेले हे केंद्र पुण्याची शान ठरले असून, पिंपरी-चिंचवड न्यू टाउन डेव्हलपमेन्ट अथॉरिटीने त्याची उभारणी केली आहे.
ऐतिहासिक तोंडावळा असलेले पुणे शहर आता आर्थिक उलाढालीचे प्रमुख केंद्र बनले आहे. बारामती, खेड, मुंढवा, लोणी, येरवडा, तळेगाव, आळंदी, वारजे, वडगाव आदी पुण्यालगतची गावे शेती उत्पादनाच्या क्षेत्रात अग्रेसर असून, पुण्याच्या कृषी उत्पादनात महत्त्वाचा वाटा उचलणारी ही गावे आहेत. कृषी क्षेत्रातील आघाडीचा जिल्हा अशी पुण्याची ओळख नसली किंवा कृषी क्षेत्रातील तो आघडीवरील जिल्हा नसला तरी जिल्ह्याची मोठी लोकसंख्या शेतीशी जोडलेली आहे. कृषी क्षेत्रातील संशोधनाचे काम करणाऱ्या अनेक संस्था मात्र पुण्यात आहेत. शिवाजीनगर येथील कृषी महाविद्यालय भारतीय रिझर्व्ह बॅंकेच्या अर्थसाह्यातून चालविले जाते. याखेरीज पुणे विद्यापीठ रस्त्यावरील नॅशनल केमिकल लॅबोरेटरी, बृहन् महाराष्ट्र कॉलेज ऑफ कॉमर्सजवळ असलेली आगरकर इन्स्टिट्यूट या त्यापैकी काही महत्त्वाच्या संस्था होत.
औद्योगिक शहर हीच पुण्याची नवी ओळख आहे. एमआयडीसीने पुण्याच्या अगदी लगत दोन औद्योगिक क्षेत्रे विकसित केली आहेत. यातील एक औद्योगिक वसाहत पर्वतीलगत आहे तर दुसरी भोसरी येथे आहे. भोसरी औद्योगिक वसाहत ही पिंपरी, चिंचवड आणि प्राधिकरण या औद्योगिकदृष्ट्या पुढारलेल्या भागांशी संलग्न आहे. औद्योगिक प्रकल्पांसाठी जमीन, इंधन, वीज, पाणी आणि निवडक कच्चा माल या बाबी एमआयडीसीकडून महत्त्वाच्या उद्योगांना सवलतीच्या दरात पुरविल्या जातात.
औद्योगिक प्रकल्पांच्या सोयीसाठी वाहतुकीच्या पुरेशा सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. औद्योगिक विकासासाठी सर्व पायाभूत सुविधा पुणे परिसरात उपलब्ध आहेत. त्यामुळे गुणवत्तापूर्ण आणि कार्यक्षम उत्पादनकेंद्रे पुणे परिसरात कार्यरत आहेत. उद्योजक, कामगार आणि पुरवठादार यांना आपापली कार्यक्षेत्रे निश्चित करण्याच्या दृष्टीने अनुरूप वातावरण असल्याने उद्योगांशी हे घटक योग्य प्रकारे जोडले गेले आहेत. सरकारच्या धोरणानुसार सूक्ष्म, लघू आणि मध्यम उद्योगांना प्राधान्य असल्यामुळे गुंतवणुकीनुसार सरकारकडून त्यांचे वर्गीकरण केले गेले आहे. उदाहरणार्थ, लघुउद्योगाच्या व्याख्येत पूर्वी 65 लाखांहून कमी गुंतवणूक असणाऱ्या उद्योगांचा समावेश होत असे. अर्थ मंत्रालयाच्या 1997 च्या निर्णयानुसार ही मर्यादा तीन कोटींवर वाढविण्यात आली. सध्या ही मर्यादा पुन्हा एक कोटीवर आणण्यात आली आहे.
लघू आणि मध्यम उद्योगांबरोबरच अनेक मोठे प्रकल्पही पुणे परिसरात आहेत. फिलिप्स इंडिया, बजाज ऑटो, किर्लोस्कर कमिन्स, किर्लोस्कर फिल्टर्स, कल्याणी शार्प, महिंद्रा अँड महिंद्रा, हिंदुस्थान अँटीबायोटिक्स, टाटा इलक्ट्रिक अँड लोकोमोटिव्ह कंपनी, मर्सिडिज बेन्झ इंडिया लि., किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स, इंडियन कार्ड क्लोदिंग, अल्फा लावल, एसकेएफ बेअरिंग्ज, स्टेट ट्रान्सपोर्ट बॉडी बिल्डिंग डिव्हिजन, वीकफिल्ड इंडिया, सेरम इंडिया, ड्यूरो शॉक्स, कायनेटिक होंडा, बजाज टेम्पो, किर्लोस्कर न्युमॅटिक्स या त्यातील प्रमुख कंपन्या होत. मेटल शीट कॉम्पोनंट्स, फायबर ग्लास मोल्डिंग, नटबोल्ट, स्क्रू, वॉशर्स, गास्केट, पेन्ट जॉब, इलेक्ट्रो आणि अन्य प्लेटिंग, केमिकल्स, बल्क ड्रग्ज, स्पेअर पार्टस, डाय कास्ट आणि ड्रॉप कास्ट, फोम आदी थेट ग्राहकाकडून मागणी असलेली उत्पादने तयार करणारे असंख्य लहान आणि मध्यम प्रकल्प परिसरात आहेत. अशी अनेक उत्पादने मोठ्या प्रकल्पांना पुरविणारे छोटे आणि मध्यम उद्योग सर्वत्र दिसतात. या जाळ्यामुळे पुण्याचे अर्थकारण इतर शहरांच्या तुलनेत विस्तारलेले पाहायला मिळते.
व्यापार आणि वाणिज्य क्षेत्रातही शहराचा मोठा दबदबा आहे. खासगी आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील बहुतेक सर्व बॅंका पुण्यात कार्यरत आहेत. अनेक राष्ट्रीयीकृत बॅंकांची मुख्य ऑपरेशन सेंटर्स येथे आहेत. ग्लोबल ट्रस्ट, टाइम्स, एचडीएफसी, आयडीबीआय, यूटीआय, एएनझेड ग्रिंडले, स्टॅंडर्ड चार्टर्ड बॅंक अशा प्रमुख खासगी बॅंकांचा पुण्यातील व्यवसाय मोठा आहे. याखेरीज सारस्वत बॅंक, जनता सहकारी बॅंक, सुवार्ता, पीपल्स को-ऑपरेटिव्ह, मुस्लिम को-ऑपरेटिव्ह, विद्या सहकारी, कॉसमॉस आदी सहकारी बॅंकांची आर्थिक उलाढालही मोठी आहे. पुण्यातील बॅंकिंग क्षेत्राचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे सर्वाधिक बॅंकांच्या शाखा फर्ग्युसन कॉलेज रोड, महात्मा गांधी रोड आणि लक्ष्मी रोडवर आहेत. ग्राहकोपयोगी वस्तूंच्या मोठ्या बाजारपेठा म्हणून महात्मा गांधी रोड आणि लक्ष्मी रोड प्रसिद्ध आहेत. विशेषतः वस्त्रप्रावरणे, इलेक्ट्रॉनिक वस्तू, खाद्यपदार्थ आदींच्या विक्रीतून या दोन प्रमुख रस्त्यांव्यतिरिक्त बाजीराव रोड आणि बोहरी आळीत मोठी आर्थिक उलाढाल होते. भुसार माल आणि भाजीपाल्याच्या प्रमुख बाजारपेठा जुन्या शहर परिसरात आहेत.
खाद्यसंस्कृतीच्या बाबतीत पुणे हे आघाडीचे शहर मानले जाते. त्यामुळे हॉटेल व्यवसायात प्रचंड उलाढाल असलेले शहर म्हणूनही पुण्याची ख्याती आहे. रेस्टॉरंट, ढाबे, हॉटेल्स आणि मोटेल व्यावसायिक पुण्याच्या सर्वच भागांमध्ये चांगला व्यवसाय करतात. वैशाली, रूपाली, आम्रपाली, सनराइज, गुडलक, शिवसागर, दोराबजीज्, द प्लेस, श्रेयस, पूना बोर्डिंग, आशा डायनिंग, चेतना, रुचिरा, चालुक्य, पूरब, सरोवर, रीगल, टेन डाउनिंग स्ट्रीट, ब्लॅक कॅडिलॅक, डॉमिनोज, पिझाएरा, जयश्री गार्डन, विद्या उपाहारगृह, बेडेकर मिसळ, मालवणी गजाली, गार्डन कोर्ट, अँब्रोसिया, बिनिंदा दा ढाबा, सर्जा, श्रावण, सपना, सुप्रीम कॉर्नर, सुभद्रा, गंधर्व, स्वस्ती, पांचाली, अभिरुची ऊर्फ भिडे बाग, बंजारा हिल्स, दौलत, ग्रीन पार्क अशी असंख्य नावे पुणेकरांच्या जिभेवर सतत रेंगाळत असतात. कोहिनूर, ब्लू डायमंड, पंचशील, श्रेयस, हॉलिडे इन, हिल व्ह्यू, पूनम, सागर प्लाझा, व्हिक्टोरिया आदी ठिकाणी उत्तम सेवा, स्वच्छता आणि राहण्याच्या सुविधा ग्राहकांना मिळतात. व्यापारउदीम आणि वाणिज्याच्या क्षेत्रात सातत्याने विस्तार होत असल्यामुळे रेस्टॉरंट व्यवसाय पुण्यात चांगलाच बहरला आहे. टिपिकल पुणेकर खवय्ये आहेत, असे म्हटले जाते. याविषयी टीकाटिप्पणीही सुरू असते. मात्र, पुणेकरांनी चवीशी आपली संगत सोडलेली नाही आणि त्यामुळेच हॉटेल व्यवसायात कोट्यवधींची उलाढाल दरवर्षी होते. हॉटेल व्यावसायिक आपल्या सेवांचा विस्तार आणि नवीन शाखांची स्थापना नेहमी करत असतात. तोट्यामुळे बंद पडणारी हॉटेल्स पुण्यात नगण्यच आढळतील. हॉटेलिंग करणाऱ्यांचे नंदनवन ही उपाधी पुण्याने सार्थ ठरविली आहे. अशा प्रकारे सर्वच क्षेत्रांत मोठी आर्थिक उलाढाल होणारे पुणे हे सातत्याने विस्तारणारे महानगर आहे. व्यापार, वाणिज्य, उद्योगाचे क्षेत्र असो वा शिक्षणाचे क्षेत्र असो, कायम विस्तारत राहणे हाच पुण्याचा स्थायीभाव आहे. वकील, डॉक्टर, चार्टर्ड अकाउंटंट्स, टॅक्स कन्सल्टन्ट्स, आर्किटेक्ट्स अशा व्यावसायिकांची संख्याही पुण्यात मोठी आहे. उद्योग आणि व्यापाराच्या विस्ताराबरोबर ही कार्यक्षेत्रे आणि त्यातील उत्पन्नही विस्तारत आहे.
बचत आणि खर्च या दोन्ही बाजू पुण्यात सातत्याने वृद्धिंगत होताना दिसतात. आर्थिक उलाढालीचे आणि आर्थिक क्षमतेचे भविष्यातील एक प्रमुख केंद्र म्हणून मुंबईपाठोपाठ पुण्याकडे पाहिले जाते.