बावीस डिसेंबर 1887 हा श्रीनिवास रामानुजन यांचा जन्मदिवस. विश्वास बसू नये इतका हा बुद्धिमान माणूस आपल्या भारतात होऊन गेला हे आपले भाग्य! मात्र ते जन्मले तेव्हा भारत इंग्रजांच्या गुलामगिरीत पिचलेला होता. आपलं प्राचीन गणिताबद्दलचं ज्ञान वगैरे लयाला गेलेलं होतं. भारत अशा अवनत अवस्थेत असताना श्रीनिवास रामानुजन हा मुलगा तामिळनाडूमधील एरोड नावाच्या अगदी लहानशा गावात गरीब कुटुंबात जन्माला आला. पण अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतसुद्धा हा हिरा चमकून उठला. त्याच्या तेजानं साऱ्या जगाचे डोळे दिपले.
रामानुजनची प्रज्ञा ओळखण्याची ताकद तेव्हा आपल्या अंगी नव्हती. आणि आताही परदेशातल्या विद्वानांनी हवाला दिला तरच आपण आपल्याकडच्या ज्ञानवंतांवर विश्वास ठेवतो ही वस्तुस्थिती आहे. जी. एच. हार्डी हा केंब्रिज, ऑक्सफर्ड यांसारख्या विद्यापीठात मानाची प्राध्यापकपदं भूषवलेला, विसाव्या शतकातला मोठा इंग्लिश गणितज्ज्ञ होता. अमूर्त गणित या विषयात त्यानं इंग्लंडमध्ये मोठं काम केलेलं. तर ह्याला एकदा विचारण्यात आलं की, गणितामध्ये तुझी सर्वोत्तम कामगिरी कोणती? त्यावर त्यानं उत्तर दिलं, मी रामानुजनचा शोध लावला. म्हणजे रामानुजनच्या कामगिरीची माहिती असणं हेच हार्डीला सगळ्यात अभिमानास्पद वाटत होतं.
नेमलेल्या अभ्यासक्रमातील ठराविक गणिती सूत्रं आपल्याला माहीत असतात. ती कुठून आली, ती कशी तयार केली गेली, ही अशीच सूत्रं का मानायची याविषयी आपल्याला काही माहितीही नसते आणि तसे प्रश्न कधी आपल्या डोक्यातही येत नाहीत. अशी काही सूत्रं रामानुजन यांच्या हाती, ते पंधरासोळा वर्षांचे असताना लागली. त्यांनी चक्क प्रत्येक सूत्राची इत्थंभूत मांडणी केली. हे कसेकसे तयार होत गेले, त्याच्या पायऱ्या शोधून काढल्या. पाटीपेन्सिल घेऊन ते बसायचे आणि अशा अनेक सूत्रांची सिद्धता ते मांडायचे. अनेक सूत्रं म्हणजे किती? तर सहा हजार सिद्धांत आणि सूत्रं त्यांनी स्वतः सिद्ध केली. इतकं महाकाय काम जगात कोणत्याही गणितज्ज्ञाने केलेले नाही.
पुढे रामानुजन यांनी मागील दोन हजार वर्षांपासून वेगवेगळ्या गणितज्ज्ञांकडून मानवाला जे ज्ञान प्राप्त झालं होतं; त्याची उत्पत्ती कशी झाली, हे त्यांनी त्याचा कार्यकारण भाव शोधून सिद्ध केलं. त्रिकोणमितीचे नियम रामानुजन यांनी स्वयंप्रज्ञेने, स्वतंत्रपणे शोधून काढले आणि सिद्ध केले. हे करताना त्यांच्या प्रखर प्रतिभेतून त्यांना आणखीही अनेक गोष्टी सुचू लागल्या. मग त्यांनी त्या लिहून काढायला सुरुवात केली. पण मूळ सूत्र, त्याच्या पायऱ्या, त्याची सिद्धता अशी अनेक सूत्रे लिहून काढायची तर तेवढ्या वह्या, लिखाणाचे साहित्य आवश्यक होते. प्रतिभेला नवनवे पंख फुटत होते पण पंख पसरून भरारी मारायला आकाश नव्हते.
अवगत असलेले ज्ञान लिहून काढायला त्यांच्या गरीब कुटुंबाला वह्या विकत घेणे शक्य नव्हते. मग त्यांनी बाकी सगळे काम पाटीवर करून शेवटी सिद्ध झालेली फक्त सूत्रे लिहून काढायला सुरुवात केली. केवळ या सूत्रांनी पाचसहा जाडजूड वह्या भरल्या. आता त्यांच्या पश्चात या सूत्रांचा अर्थ लावण्याचे, त्यावर संशोधन करण्याचे काम जगभरातल्या संशोधकांना अजूनही पुरते आहे! त्यांचे “रामानुजनचा तर्क’ म्हणून एक सूत्र होतं. पन्नास वर्षांनंतर त्यावर संशोधन करून पिअरे डेलिन या गणितज्ज्ञाने ते सिद्ध केलं. याबद्दल गणितातील “फिल्ड्स मेडल’ हा सर्वात मानाचा पुरस्कार देऊन डेलिन यांना गौरवण्यात आलं. ह्या सिद्धतेमुळे नंबर थिअरी आणि अल्जिब्राइक जॉमेट्री या महत्त्वाच्या शाखांमधे मोठी प्रगती झाली.
रामानुजन यांच्या मॉक मॉड्युलर फॉर्म्स, मॉक थीटा फंक्शन्स अशा महत्त्वाच्या संकल्पनांचा संबंध कृष्णविवरांशी आहे असे अलीकडेच लक्षात आले आहे. रामानुजन ग्राफ्स ही त्यांची अभिनव कल्पना सध्या संगणकशास्त्रात अतिशय महत्त्वाची ठरली आहे. गणितच नव्हे तर भौतिकशास्त्र आणि संगणक या विषयांमध्येसुद्धा श्रीनिवास रामानुजन यांचे इतके प्रचंड योगदान पाहून भारतीय शास्त्रज्ञच नव्हे तर परदेशी गणितज्ज्ञ व संशोधकसुद्धा आदराने नतमस्तक होतात.
आजही रामानुजन यांच्याइतकी नाही तरी, काही प्रमाणात प्रज्ञावंत मुले भारतात असतीलही; मात्र त्यांच्या बुद्धिमत्तेला वाव देण्यासाठी प्रयत्न करायला हवेत. त्यासाठी घोकंपट्टीची शिक्षणपद्धती बदलायला हवी व निर्मितीशील प्रतिभेला प्रोत्साहन मिळेल असे वातावरण तयार करायला हवे. रामानुजन यांना ही खरी आदरांजली ठरेल.
माधुरी तळवलकर