– प्रा. विजय कोष्टी
आज 14 फेब्रुवारी रोजी ‘मधुबाला’ हिचा जन्मदिन आणि आजच व्हॅलेंटाइन डे असणे हा एक चमत्कारिक योगायोग म्हणावा लागेल. मधुबाला तिच्या सौंदर्यामुळे जेवढी प्रसिद्ध होती तेवढाच तिचा अभिनयही दमदार होता.
14 फेब्रुवारी, लावण्यवती मधुबालाचा जन्मदिन. प्रेमाचे प्रतीक असलेल्या ‘व्हॅलेंटाइन डे’ दिवशी मधुबालाचा वाढदिवस, हासुद्धा एक योगायोग आहे. जेव्हा हिंदी चित्रपटसृष्टीतील सौंदर्याविषयी चर्चा रंगते तेव्हा मधुबाला हे नाव अग्रस्थानी असते. मधुबाला ही हिंदी चित्रपटसृष्टीतील एक आघाडीची अभिनेत्रीच नव्हती; तर ती भारतीय सौंदर्याचा मापदंड होती. जाणकारांच्या मते तिच्याइतकी सुंदर अभिनेत्री तिच्या आधीही व तिच्यानंतरही हिंदी चित्रपट सृष्टीत झाली नाही.
अलौकिक सौंदर्याचे देणे लाभलेल्या आणि विलक्षण अभिनय क्षमतेच्या मधुबालाने ‘बॉम्बे टॉकीज’च्या ‘बसंत’ (1942) या चित्रपटातून ‘बेबी मुमताज’ या नावाने रूपेरी पडद्यावर पदार्पण केले. याच चित्रपटात ‘मेरे छोटेसे मनमे छोटीसी दुनिया रे’ हे गाणं पडद्यावर गाऊन भरपूर टाळ्याही घेतल्या होत्या. ‘बसंत’नंतर सहा चित्रपटांतून ‘बालकलाकार’ म्हणून काम करताना तिने आपल्या अभिनयाची चुणूक दाखवायला सुरुवात केली होती. बेबी मुमताजचं सौंदर्य पाहून अभिनेत्री देविकारानी फारच प्रभावित झाल्या आणि त्यांनी तिचे नाव बदलून ‘मधुबाला’ ठेवले. तथापि, 1947 मध्ये प्रदर्शित झालेल्या ‘नीलकमल’ या राजकपूर नायक असलेल्या चित्रपटाने तिला ‘व्हीनस ऑफ स्क्रीन’ केले आणि त्यानंतर जवळजवळ दीड दशक तिने हिंदी चित्रपटसृष्टीवर राज्य करताना लोकप्रियतेचे अत्युच्च शिखर गाठले. 1949 साली आलेल्या कमाल अमरोहीच्या ‘महल’मध्ये ‘आएगा, आएगा, आएगा आनेवाला’ या गाण्यामुळे मधुबाला व लता मंगेशकर दोघीही प्रकाशझोतात आल्या.
मूळ नाव मुमताज बेगम जहाँ देहलवी असलेल्या मधुबालाचा जन्म दिल्ली येथे 1933 साली एका पश्तून मुस्लीम परिवारात झाला. मधुबाला हे अताउल्लाह खान यांच्या अकरा अपत्यांपैकी पाचवे. मधुबालाच्या जन्मानंतर एका ज्योतिषाने तिचे ही मुलगी मोठी झाल्यावर देश-विदेशात ख्यातनाम होईल, अगणित संपत्ती मिळवेल; पण तिचे स्वत:चे जीवन मात्र दु:खमयच राहील, असे भविष्य वर्तवले होते. यानंतर मधुबालाच्या वडिलांनी कामाच्या शोधात मुंबई गाठली. मुंबईला आल्यावर त्यांनी अनेक प्रकारचे कष्ट केले. दरम्यान, त्यांच्या तीन मुली आणि दोन मुले मृत्युमुखी पडली तसेच गोदीत झालेल्या स्फोटामुळे लागलेल्या आगीने त्यांचे घर आणि सामान जळून खाक झाले. घरातले सर्व जण तेव्हा बाहेर असल्यामुळे बचावले.
आपल्या मोहक हास्याने आणि भावोत्कट अभिनयाने तीन पिढ्यांना घायाळ केलेल्या मधुबालाने 70 हून अधिक हिंदी चित्रपटांतून भूमिका साकारल्या. महल, बरसात की एक रात, चलती का नाम गाडी, मिस्टर अँड मिसेस 55, कालापानी, मुगल-ए-आझम आदी चित्रपटातल्या तिच्या भूमिका आजही रसिकांच्या स्मरणात आहेत. रसरशीत आणि उत्साही सौंदर्याचं प्रतीक असलेल्या मधुबालाच्या अभिनयाचे मास्टर स्ट्रोक रसिकांच्या हृदयात शिल्पासारखे कोरले आहेत. मधुबालाने तत्कालीन प्रसिद्ध अभिनेते अशोककुमार, राजकुमार, दिलीपकुमार, सुनील दत्त, देव आनंद, शम्मी कपूर आदींसोबत काम केले असून गीता बाली, सुरैया, निम्मी आदी प्रसिद्ध नायिकांसोबतही अभिनय केला आहे, तर ‘महलो के ख्वाब’या चित्रपटाची निर्मितीही केली आहे.
1950 ते 1957 पर्यंतचा काळ मधुबालासाठी थोडासा वाईट होता. या दरम्यान तिचे अनेक चित्रपट अयशस्वी झाले. मात्र, त्यानंतर 1958 मध्ये आलेले ‘फागुन’, ‘हावडा ब्रिज’, ‘कालापानी’ आणि ‘चलती का नाम गाडी’ या चित्रपटांमुळे मधुबाला पुन्हा एकदा प्रसिद्धीच्या झोतात आली. ‘हावडा ब्रिज’ मधील मधुबालाने साकारलेली एका क्लब डान्सरची भूमिका फारच गाजली. या चित्रपटातील तिच्या अदांनी प्रेक्षक घायाळ झाले होते. तर यानंतर आलेल्या ‘चलती का नाम गाडी’ सिनेमात आपल्या अभिनयाने तिने प्रेक्षकांना खळखळून हसवलं होतं. मधुबाला आणि दिलीप कुमार ही जोडी प्रेक्षकांनी सर्वाधिक पसंत केली. ‘तराना’ चित्रपटाच्या चित्रीकरणावेळी मधुबाला आणि दिलीप कुमार यांच्यातील प्रेमाचे सूर जुळू लागले होते.
तथापि, मधुबालाचे वडिलांना हे प्रेम मान्य नसल्याने ते पूर्णत्वास जाऊ शकले नाही. त्यानंतर मुगल-ए-आझम चित्रपटाच्या चित्रीकरणावेळी मधुबालाची तब्येत फार बिघडली. आपल्या सौंदर्याची आणि आरोग्याची काळजी राखण्यासाठी मधुबाला घरात उकळलेल्या पाण्याशिवाय काहीच खात-पीत नव्हती. मात्र जैसलमेरच्या वाळवंटातील चित्रीकरण तिला मानवले नाही. शिवाय मधुबालाच्या शरीरावर जड लोह्याचे साखळदंडही लादण्यात आले होते. मात्र या पूर्ण काळात मधुबालाने एकदाही तक्रार केली नाही आणि चित्रपटाचे चित्रीकरण पूर्ण केले.
1960 मध्ये मुगल-ए-आझम प्रदर्शित झाला आणि पहिल्या दिवसापासूनच दर्शकांनी मधुबालाचा अभिनय डोक्यावर घेतला.
आजही मधुबालाचं नाव घेतलं की अनेकांच्या तोंडी पहिला चित्रपट मुगल-ए-आझमच येतो. 60च्या दशकात मधुबालाने चित्रपटात काम करणे फार कमी केले. चलती का नाम गाडी आणि झुमरू चित्रपटाच्या चित्रीकरणावेळी किशोर कुमार आणि मधुबाला भावनिकरित्या फार जवळ आले होते. याचवेळी अताउल्लाह खान यांनी किशोर कुमार यांना मधुबाला उपचारांसाठी लंडनला जात असून परतल्यावर दोघं लग्न करू शकतात असे सांगितले. तथापि, मधुबालाला आपल्या आजाराची चाहूल लागल्याने मधुबालाची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी किशोरकुमार यांनी तिच्याशी लग्न केले. मात्र, मधुबालाची तब्येत बिघडत गेली.
यावेळी तिचे पासपोर्ट, झुमरू, बॉयफ्रेंड, हाफ तिकट(1961-1962) आणि शराबी (1964) हे चित्रपट प्रदर्शित झाले. तथापि, 1964 मध्ये मधुबालाने पुन्हा जोमाने काम करायला सुरुवात केल्यानंतर ‘चालाक’ चित्रपटाच्या चित्रीकरणाच्या पहिल्याच दिवशी ती सेटवर बेशुद्ध पडली आणि हा चित्रपट बंद करावा लागला. चित्रपट जगतातील मधुबाला यांचा प्रवास खूप कमी काळाचा ठरला. केवळ 36 वर्षांच्या असताना 23 फेब्रुवारी 1969 रोजी त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. त्यांना विनम्र आदरांजली.