डॉ. मेघश्री दळवी
डेटा साठवण्यासाठी हल्ली क्लाउड स्टोरेजचा वापर करतात. क्लाउड म्हटलं की नजर पटकन आभाळाकडे जाते, पण प्रत्यक्षात हा डेटा जमिनीवरच, मोठमोठ्या डेटा सेंटर्समध्ये साठवलेला असतो.
एकीकडे डेटा निर्माण होण्याचा वेग झपाट्याने वाढतो आहे. आज एकटं फेसबुकच दर दिवशी चार पेटाबाइट्स इतका डेटा गोळा करतं. एक पेटाबाइट म्हणजे एक हजार टेराबाइट्स. आपल्या लॅपटॉपमधली हार्डडिस्क साधारणपणे दोन टेराबाइटची असते हे लक्षात घेतलं, तर अशा दोन हजार हार्डडिस्क्स भरतील इतका हा डेटा आहे.
दुसऱ्या एका पाहणीनुसार 2020 साल सुरू झालं तेव्हा जगातला एकूण डेटा चव्वेचाळीस झेटाबाइट्स, म्हणजे चव्वेचाळीस हजार अब्ज टेराबाइट्स इतका होता आणि तो क्षणोक्षणी वाढत होता. साहजिकच डेटा सेंटर्सना लागणारी जागा आणि ऊर्जा यांचं प्रमाणही तितक्याच वेगाने वाढतं आहे.
त्याशिवाय या इलेक्ट्रॉनिक यंत्रणेतून प्रचंड उष्णता निर्माण होत असल्याने त्यांना पुरेसं शीतकरण देखील पुरवावं लागतं. यावर उपाय म्हणून समुद्राखाली डेटा साठवून ठेवण्याचे काही प्रकल्प हाती घेण्यात आले. मायक्रोसॉफ्टचा नॅटिक हा त्यातला सुरुवातीचा प्रकल्प. पूर्ण तयारी करून मे 2018 मध्ये एक दंडगोलाकार डेटा सेंटर समुद्रात 117 फूट खोलीवर नेऊन ठेवण्यात आलं.
या प्रकल्पासाठी स्कॉटलंडच्या अति उत्तरेकडल्या ओर्क्नी बेटांची निवड केली होती. इथे बरीचशी ऊर्जासौर आणि पवन प्रकारची, पर्यावरणपूरक आहे हे एक कारण. शिवाय हवामान थंड आहे आणि एकूण मानवी वस्ती कमी असल्याने या डेटा सेंटरच्या आसपास माणसांची लुडबूड टाळता येते.
चोहोबाजूंनी पाणी असल्याने हे डेटा सेंटर साहजिकच वॉटरप्रूफ केलेलं होतं. शिवाय समुद्रातील क्षारांचा परिणाम होऊ नये अशा धातूच्या जाड दंडगोलात ठेवलं होतं. त्यातला ऑक्सिजन काढून नायट्रोजन भरल्याने आतले घटक गंजण्याचा धोका नव्हता.
एका अंडरवॉटर केबलने या डेटा सेंटरला विद्युतऊर्जा पुरवली होती आणि त्याच केबलमधून डेटा वाहून नेला जात होता. जमिनीवर इतकी काळजी घ्यावी लागत नसली, तरी प्राथमिक अंदाजानुसार समुद्रातलं हे डेटा सेंटर सुमारे 30 टक्के ऊर्जा बचत करू शकतं. त्यामुळे हा अधिकचा खर्च योग्य कामी येतो असं म्हणता येईल.
जुलै 2020 मध्ये हे डेटा सेंटर बाहेर काढून त्यांच्यातील डेटाची प्राथमिक चाचणी करण्यात आली. त्यातल्या डेटाची विश्वासार्हता जमिनीवरच्या सेंटर्सच्या तुलनेत जास्त आढळली. ऑक्सिजनविरहित वातावरण हे याचं मुख्य कारण आहे असं मायक्रोसॉफ्टचं म्हणणं आहे.
या प्रकल्पातल्या यशाने आता अशा समुद्राखालच्या डेटा सेंटरचा गंभीरपणाने विचार सुरू झाला आहे. अनेक देशांमध्ये किनाऱ्यांजवळ अपारंपरिक ऊर्जेचे प्रकल्प उभारलेले आहेत. त्यात पवनचक्क्या, तरंगते सौर फार्म्स आणि लाटांपासून ऊर्जा मिळवणारी यंत्रणा आहेत. त्या परिसरात अशी डेटा सेंटर्स व्यवहार्य ठरतील.