मेघश्री दळवी
पर्यावरणाशी संबंधित समस्या दर दिवशी उग्र स्वरूप धारण करत आहे. आपल्या लहानमोठ्या कृतींनी आपण पर्यावरणावर अधिक भार टाकतो आहोत की कमी करतो आहोत, हे आपण सगळे हळूहळू शिकतो आहोत. नव्या संकल्पना, नवनवे विचार जाणून घ्यायला लागलो आहोत.
निळा कार्बन किंवा ब्ल्यू कार्बन ही अशीच एक संकल्पना. समुद्राची निळाई आपल्याला मोह घालत असते, अनेक मार्गांनी आपलं आयुष्य समृद्ध करत असते. त्यासोबत समुद्र आणि महासागरांच्या किनाऱ्यावरील परिसंस्था (इकोसिस्टम) वातावरणातील कार्बन शोषून खोल सागरी तळाशी दडवून ठेवण्याचं अत्यंत महत्त्वाचं काम करत असतात.
इथे कार्बन म्हटलं असलं तरी त्यात कार्बन डायऑक्साइड आणि हवामान बदलाला कारणीभूत इतर हरितगृह वायूंचा समावेश आहे. खारफुटी, सागरी वनस्पती आणि दलदलीतील जीवसंस्था मिळून वातावरणातील बराचसा कार्बन अशा प्रकारे दूर करत असतात. त्यामुळे या सागरातील बंदिस्त कार्बनसाठी निळा कार्बन ही संज्ञा जागोजागी दिसायला लागली आहे.
खनिज इंधन जाळल्यामुळे वातावरणात सोडला जातो तो काळा कार्बन,जैविक इंधनाने निर्माण होणारा तपकिरी कार्बन, झाडं आणि जंगलं शोषून घेतात तो हिरवा कार्बन आणि सागराने शोषलेला तो निळा कार्बन अशी वर्गवारी करून आता त्यावर संशोधन होत आहे.
वातावरणातील कार्बन कमी करण्यात हिरव्या कार्बनचा मोठा वाटा आहे. पण त्याहूनही जास्त मोठा वाटा या निळ्या कार्बनचा आहे. तुलना करायची झाली तर एखाद्या जंगलात जितका कार्बन शोषला जातो, त्याच्या दसपट कार्बन खारफुटीने व्यापलेल्या तितक्याच आकारमानाच्या प्रदेशातून शोषला जातो. दुर्दैवाने याची जाणीव नसल्याने गेल्या सत्तर-ऐंशी वर्षांमध्ये जगातल्या निम्म्या खारफुटी नष्ट झाल्या आहेत. तर गेल्या तीस वर्षांमध्ये सागरी वनस्पती या ना त्या कारणाने निम्म्यावर आलेल्या आहेत. दलदल आणि सागरी वनस्पती या मातीतील पोषक द्रव्यांमध्ये प्रचंड भर घालू शकतात. खारफुटींनी किनाऱ्याची धूप कमी होते. पण वाढत्या लोकसंख्येमुळे म्हणा की इतर अनेक कारणांमुळे, या सर्वांकडे कमालीचं दुर्लक्ष झालं आणि त्याची फळं आपण आता भोगतो आहोत.
संशोधक आणि पर्यावरणवादी यांनी ब्ल्यू कार्बनकडे लक्ष वेधल्याने चित्र मंदगतीने का होईना, बदलेल अशी आशा आहे. जगातल्या महत्त्वाच्या पर्यावरण संस्थांनी पुढाकार घेऊन ब्ल्यू कार्बन इनिशिएटिव्ह सुरू केला आहे. या सागरी परिसंस्था जतन करण्याचे त्यांचे प्रयत्न सुरू आहेत. समुद्र आणि महासागरांचं एकूण क्षेत्रफळ पाहता त्यातला केवळ दोन टक्के परिसर खारफुटी, सागरी वनस्पती आणि दलदली यासारख्या ब्ल्यू कार्बन परिसंस्थांनी व्यापलेला आहे. मात्र सागराने शोषून घेतलेल्या ब्ल्यू कार्बनपैकी जवळपास पन्नास टक्के याच परिसंस्थांनी शोषलेला असतो. तेव्हा या परिसंस्थाना अधिक जागा उपलब्ध करून देणं हे पहिलं पाऊल उचलण्यात आलेलं आहे.