आधुनिक मानवी पाऊल खुणांचा आरसा म्हणून जगातील विविध प्राचीन संस्कृतींकडे पाहता येईल. मागील काही दिवसांत भारतीय संस्कृतीचा कालखंड हा आणखी प्राचीन होत गेला; परिणामी पुरातत्त्व अभ्यासकांच्या विचारमंथनाला सुरुवात झाली. यानिमित्ताने जगातील प्राचीन संस्कृतींचा आणि त्यांच्या वारसांचा घेतलेला मागोवा.
ग्रीस संस्कृती
इ.स. पूर्व 1500 मध्ये युरोप खंडात ग्रीसिया बेटावर उगम पावलेली ही संस्कृती. याच देशाला “हेलास’ या नावाने ओळखले जाते. ही संस्कृती म्हणजे कला, क्रीडा, विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान आणि राज्यपद्धती यांच्या विकासांचा प्रमुख स्रोत आहे. या संस्कृतीत स्पार्टा आणि अथेन्स ही दोन प्रमुख शहरे होती. त्यापैकी अथेन्समध्ये आधुनिक लोकशाहीला सुरुवात झाली. त्यालाच आपण प्रत्यक्ष लोकशाही म्हणतो. हीच लोकशाही पुढे ब्रिटिशांमार्फत भारतात आली. हिरोडोटससारखा इतिहासकार, सॉक्रेटिस, प्लेटो, ऍरोस्टॉटल हे महान तत्त्ववेते ही याच संस्कृतीने दिलेली देणगी आहे. त्याचप्रमाणे पायथागोरस आणि युक्लिड यांनी भूमितीत, आर्किमिडीजने भौतिकशास्त्रात, टॉलेमीने खगोलशास्त्रात तर हिप्पीक्रेटिसने वैद्यकशास्त्रात मूलभूत सिद्धांत मांडल्यामुळे आज जगाला हे संशोधन मार्गदर्शक ठरत आहे. ग्रीक देशातील ऑलंपिया या शहरात इ.स.पूर्व 8 व्या शतकापासून मैत्रीचे वातावरण राहावे म्हणून ऑलिम्पिक खेळांची सुरुवात झाली आणि अथेन्स या शहरात इ.स. 1896 पासून आधुनिक ऑलिम्पिक खेळांची सुरुवात झाली.
भारतीय संकृती
इ.स. 1920 मध्ये लाहोर-मुलतान रेल्वेमार्गाचे काम सुरू असताना विटांचे अवशेष सापडल्यामुळे तत्कालीन पुरातत्व खात्याचे प्रमुख सर जॉन मार्शल यांच्या नेतृत्वाखाली उत्खनन केले आणि या संस्कृतीचे प्रथम अवशेष हडप्पा येथे सापडले. त्यामुळे त्याला हडप्पा संस्कृती म्हणतात. या संस्कृतीचा विस्तार सर्व ठिकाणी जवळजवळ 13 लाख चौरस किमी इतका आहे. या संस्कृतीचा विस्तार सिंधू नदीच्या भूप्रदेशात जास्त असल्यामुळे त्याला सिंधू संस्कृती म्हणतात. हडप्पा येथे दयाराम सहानी आणि राखालदास बॅनर्जी यांनी मोहेनजोदडो हे ठिकाण शोधून काढले. कार्बन 14 या शास्यीय पद्धतीनुसार या संस्कृतीचा कालखंड इ.स. पूर्व 2700 ते इ.स. पूर्व 1500 असा संबोधला जातो. आजही या संस्कृतीचे अवशेष पाकिस्तानातील सिंध प्रांतात आहे.
आजच्या आपल्या जीवनावर असणारा प्रभाव : 1) मोहेनजोदडो येथे सापडलेल्या अवशेषांवरून आज आपण स्मार्ट सिटीचे स्वप्न पाहात आहोत. मात्र, अशा प्रकारची व्यवस्था या लोकांनी अगोदरच केलेली आढळते. उदाहरणार्थ, बंदिस्त सांडपाण्याची व्यवस्था, नगराभोवती तटबंदी, काटकोनात असणारे रस्ते, मुख्य रस्ता मोठा, रस्त्यांच्या स्वच्छतेची केलेली व्यवस्था.
2) या लोकांना आरोग्याचे महत्त्व ज्ञात होते. हा समाज आपल्यासारखेच स्नानाचे महत्त्व जाणून होता. ही बाब मोहेनजोदडो येथे आढळलेल्या 12 मीटर लांब, 7 मीटर रुंद आणि 2.5 मीटर खोल महास्नान गृहवरून लक्षात येते.
3) भौतिक जीवनाबरोबरच आर्थिक जीवनातही या लोकांनी प्रगती केली होती. गुजरातमधील लोथल येथे 270 मीटर लांब तर 37 मीटर रुंद अशी जहाजांची गोदी सापडली. यावरून या लोकांचा प्रदेशी व्यापार चालत होता हे आढळते.
4) राजस्थान येथे कालिबंगन या ठिकाणी आढळलेल्या शृंगार पेटीमध्ये ब्रॉंझचे आरसे, हस्तिदंताचे कंगवे, पिना, ओठ आणि भुवया रंगविण्याच्या रंगाच्या कांड्या, सोन्याचे हार, बांगड्या, वाक्या, कमरपट्टा इत्यादी आढळले आहे.
5) पुरुष दाढी ठेवत आणि डोक्याचे केस कापत असत तर स्त्रिया डोक्याचे केस वाढवून विविध प्रकारची केशरचना करत असत. अशा या महान संस्कृतीचा ठेवा त्यांनी निर्माण केलेल्या लिपीच्या माध्यमातून आजही आपल्यापुढे आहे. मात्र, ती वाचता येत नसल्यामुळे आपणास अडचण येते. अशी ही जगातील महान नागरी संस्कृती भूकंप, महापूर, नदीचे प्रवाह बदलणे किंवा शत्रूचे आक्रमण इत्यादी कारणांमुळे नष्ट झाली आणि त्यांच्या जागी आर्य लोकांचा उगम झाला. याच आर्य लोकांनी वेदांची रचना केली. चांगल्या पद्धतीचे राज्य निर्माण केले. वर्णव्यवस्था, आश्रमव्यवस्था आणि धर्मकल्पना निर्माण केल्या.
इस्लाम संस्कृती
जिब्राइल यांनी दिलेले संदेश “कुरआन शरीफ’ या पवित्र ग्रंथात एकत्रित केले आहेत. अनेक इस्लामधर्मीय बांधव हज यात्रा करतात. अरब लोकांनी भारतीयांचा 1 ते 9 अंक आणि 0 हा अंक युरोपीयन लोकांपर्यंत पोहोचवला. म्हणून त्यांना युरोपियन लोक अरबी अंक असे म्हणतात. या अरब लोकांनी अल-बेरुनी, इब्न-बतुता, इब्न-खल्दून इत्यादी इतिहासकार, तत्त्ववेते जगाला दिले. त्याचबरोबर घुमट, कमान, उत्तुंग मिनार, रेखीव नक्षीकाम आणि जाळीकाम इत्यादी संकल्पनांची देणगीही जगाला दिली. अशा पद्धतीने ही एक पवित्र संस्कृती आहे.
इजिप्त संस्कृती
जगाच्या अनेक महान संस्कृतींमध्ये इजिप्त संस्कृती ही एक महत्त्वाची संस्कृती मानली जाते. हीदेखील प्राचीन संस्कृती असून ती नाइल नदीच्या तिरावर वसलेली आहे. या संस्कृतीमध्येच नव्हे तर सर्वच संस्कृत्यांमध्ये स्त्रियांना मानाचे स्थान होते. आज आपणास यासाठी कायदे करावे लागतात, ही खेदाची गोष्ट आहे. तसेच बहुतेक सर्व संस्कृतींचा उगम हा नद्यांच्या काठीच झालेला आढळतो. पिरॅमिडची संकल्पना ही इजिप्त संस्कृतीने जगाला दिलेली बहुमूल्य देणगी आहे. राजाचे मृत शरीर (ममी) ठेवण्यासाठी ही पिरॅमिड बांधली जात असत. तेथील खुफू पिरॅमिड हे भव्य पिरॅमिड मानले जाते. याचा एक दगड दोन ते अडीच टन इतका भव्य आहे आणि एका पिरॉमिडचे क्षेत्रफळ एका टेनिसकोर्ट एवढे भव्य आढळते. इजिप्शियनांच्या मते मृत्यू ही जीवनाची सुरुवात होती. त्यामुळे या संस्कृतीत मृतांबरोबरच त्यांची आठवण म्हणून काही वैशिष्टपूर्ण दागिने मृतदेहाबरोबर पुरण्याची प्रथा होती. इजिप्तमध्ये प्राचीन काळी हायरोग्लिफक्स ही चित्रलिपी वापरली जात असे. वनस्पतीपासून तयार केलेल्या “पपॅरस’ नावाच्या कागदावर लिखाण केले जात असे.
– पोपट नाईकनवरे