शेक्सपिअरच्या मॅकबेथ या नाटकात महत्त्वाकांक्षी मॅकबेथ तीन हडळींना आपलं भविष्य विचारतो आणि आपण राजा होणार या भविष्यवाणीनं सुखावतो. महाभारतात एके ठिकाणी मार्कंडेय मुनी युधिष्ठिराला कलियुगातील (भविष्यामधील) जग कसं असेल याचं जे वर्णन करतात ते इतकं बिनचूक आहे की आपण थक्क होतो.
माणसाला भविष्याबद्दल विलक्षण आकर्षण असतं. म्हणजे भविष्यकथनावर अजिबात विश्वास नसलेली माणसंसुद्धा वृत्तपत्रातील किंवा मासिकातील राशिभविष्य हमखास वाचतात. काही ज्योतिष संकेतस्थळं (वेबसाइट्स) तर रोजच्या रोज भविष्याचा पट उलगडून दाखवीत असतात. मला एका माहीतगारानं सांगितलं की अशा काही वेबसाइट्सवर तर काही मिनिटांच्या अंतरानं अपडेट दिली जातात. कारण काय तर ग्रहगोलांची स्थितीही क्षणाक्षणाला बदलत असते. बहुतांश टीव्ही वाहिन्यांवर (विशेषत: वृत्तवाहिन्या) त्या दिवसाचा/आठवड्याचा भविष्यवेध घेणारा कार्यक्रमच विशिष्ट वेळेला प्रसारित केला जातो.
पु. ल. देशपांड्यांनी एक मजेशीर प्रसंग वर्णिलेला आहे. वजन कमी करण्याच्या कार्यक्रमात ते रोज सार्वजनिक स्वयंचलित वजनकाट्यावर वजन करीत होते. या यंत्रात एका कार्डावर वजन छापून येत असे आणि ते यंत्राच्या कप्यात पडत असे. गंमत अशी की त्या कार्डाच्या मागच्या बाजूला भविष्यही छापून येत असे. धनलाभ होगा, अच्छी खबर मिलेगी अशा काही भविष्यवचनांचा वजनाबरोबर लाभ झाल्यावर एके दिवशी आपके जीवनमें एक स्त्रि आयेगी असं भविष्य हातात पडताच पुलंनी कपाळावर हात मारून घेतला आणि मशीनकाट्यावर वजन करायचंच सोडून दिलं! मात्र वजनाच्या कार्डावर भविष्य छापून येण्याचा प्रकार मीही अनुभवलेला आहे. कॉर्पोरेट क्षेत्र हे सुद्धा भविष्यवेध घेण्यासाठी अपवाद नाही.
काही टॉप अमेरिकन कंपन्यांनी चक्क ज्योतिषांची नेमणूक केल्याचं काही वर्षांपूर्वी वाचलं होतं. अर्थात् मुहुर्त पाहून नवीन उत्पादन बाजारात आणणे, नवीन कारखान्याचं भूमिपूजन/उद्घाटन करणं अशा गोष्टी कंपन्या नेहमीच करीत असतात. काही वर्षांपूर्वी इस्रोच्या अध्यक्षांनी मंदिरात जाऊन अग्निबाणाच्या सुखरूप प्रक्षेपणासाठी देवतेला साकडं घातल्याची वार्ता प्रसिद्ध झाल्यानं बरीच खळबळ उडाली होती. काही कंपन्या तर आपल्या मानव संसाधन खात्यात ज्योतिषाची नेमणूक करतात. त्यांचं काम काय तर नोकरीसाठी अर्ज केलेल्या उमेदवारामुळे कंपनीला फायदा होणार आहे की नुकसान याबाबतच्या शक्यता वर्तवणे. महत्त्वाची गोष्ट ही की अर्जातून कंपनीला उमेदवाराचा जन्मदिनांक मिळतोच. त्यामुळे ज्योतिषाला त्याची कुंडली मांडता येणं शक्य होतं आणि ती कंपनीच्या कुंडलीशी ताडूनही पाहता येते!
राष्ट्रांच्याही कुंडल्या मांडून अनेक ज्योतिषी राष्ट्राच्या आणि जगाच्या भविष्याचा वेध घेत असतात. भूकंप, वादळं, राजकीय उलथापालथी, युद्ध, दुष्काळ, महत्त्वाच्या व्यक्तींची हत्या अशा घटनांचं भविष्य वर्तवलं जातं. बहुतांश केसेसमध्ये अशा घटना घडून गेल्यावर अनेक ज्योतिषी आम्ही हे आधीच वर्तवलं होतं असा दावा करताना आढळून येतात आणि ते दाखल करीत असलेला पुरावाही सांगोवांगी असतो.
काही वर्षांपूर्वी ज्योतिष हे शास्त्र आहे का या विषयावरचा वाद चांगलाच रंगला होता विख्यात ज्योतिषी आणि मोठे शास्त्रज्ञ या वादात भाग घेताना दिसले. याउलट आजवरच्या जगाच्या इतिहासाचा मागोवा, सामाजिक, आर्थिक बदल आणि वैज्ञानिक प्रगती या गोष्टींचा रीतसर अभ्यास हल्ली केला जातो. या शास्राचं नाव आहे-फ्यूचरॉलॉजी म्हणजे भविष्यशास्त्र.
हे ध्यानात ठेवायला हवं की यामध्ये ग्रहगोलांच्या स्थितींवरून भविष्य वर्तवलं जात नाही तर वर दिलेल्या घटकांवरून भविष्य कसे असेल हे वर्तवलं जातं. आल्विन टोफ्लर, मिचिओ काकू यांसारखे विचारवंत मानवी समाजाचं भविष्य कसं असेल त्याचं चित्र आपल्यासमोर सादर करतात. अगदी हजार, लाख आणि कोटी वर्षांनंतर मानव कसा असेल हेही विविध शास्रांचा अभ्यास करून आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून दाखवलं जातं. काही थोर माणसांना मात्र उपजत बुद्धीनं पुढचा कालावधी कसा असेल हे सांगता येत असावं. 1900 साली अमेरिकेच्या स्मिथसोनियन इन्स्टिट्यूटच्या जॉन वॉटकिन्स या अधिकाऱ्यानं मोबाइल फोनसह अनेक आधुनिक सुविधांची भविष्योक्ती केली होती! आजही 16व्या शतकातील नोस्ट्रॅडॅमसनं वर्तवलेल्या भविष्यवाणीचा अर्थ शोधून काढण्यात तज्ज्ञ गुंतले आहेतच की!
– श्रीनिवास शारंगपाणी