अगं, ती खूप हुशार आहे पण तिला ना कॉमन सेन्सच नाहीये’, एक महिला मोबाइलमध्ये बोलत चालली होती. माझ्या मनात विचार आला: अगदी खरं आहे. हुशारीचा आणि कॉमन सेन्सचा काही संबंध नाही. इंग्रजीत एक म्हण आहे: कॉमन सेन्स इज नॉट सो कॉमन. म्हणजे कॉमन सेन्स हा खरंच कॉमन-अर्थात् सहजी आढळत नाही. अनेक बुद्धिमान् व्यक्ती व्यवहारज्ञानात शून्य आहेत की काय असं वाटण्याइतक्या विचित्र वागतात. सर आयझॅक न्यूटनचं उदाहरण या बाबतीत नेहमी दिलं जातं.
भौतिकशास्त्रात अनेक शोध लावणारा, गुरुत्वाकर्षणाचा महत्त्वाचा सिद्धांत देणारा न्यूटन लहान मांजर जाण्यासाठी एक लहान भोक तर मोठं मांजर जाण्याकरता दुसरं मोठं भोक पाडत होता! आइन्टाइन- इतिहासात सर्वात बुद्धिमान् गणलेला मनुष्य- शाळेत गणितात चक्क नापास व्हायचा! विख्यात भारतीय गणितज्ज्ञ श्रीनिवास रामानुजन हे अतिशय बुद्धिमान् असूनही शाळा-कॉलेजमध्ये अनेक विषयात नापास होत. असं सांगतात की महाकवी कालिदास फांदीवर उभा राहून तीच फांदी तोडत होता!
कॉमन सेन्स म्हणजे व्यवहारचातुर्य. ते केवळ अनुभवजन्य असतं. मला वाटतं कुशाग्रबुद्धी व्यक्ती आपल्याच नादात गहन समस्यांवर विचार करत असल्यामुळे साध्यासुध्या प्रश्नांकडे नीटसं पाहत नसाव्यात आणि म्हणून त्यांच्याकडून असे हास्यास्पद प्रकार घडत असावेत. सामान्य माणसांच्या बाबतीत मात्र अनुभवानंच शहाणपण येतं असं दिसतं. एकदा मुलं कॅरम खेळत होती. कॅरमला चारी कोपऱ्यांत पॉकेट नव्हती-नुसतीच भोकं होती. खेळ संपल्यावर एका मुलाला कोपऱ्यातील भोकात वरून हात घालून सोंगट्या काढताना पाहिलं आणि आम्हा सर्वांनाच खूप हसू आलं. तो मुलगा ओशाळला पण त्याला आपलं काय चुकतंय् ते कळेना. शेवटी भोकाखालून सर्व सोंगट्या हाताला लागतात हे कळल्यावर मग तो सोंगट्या योग्य मार्गानं काढू लागला!
व्यवहारज्ञान किंवा अक्कलहुशारी जोखण्यासाठी कूटप्रश्नांचा अवलंब केला जातो. असाच एक प्रश्न म्हणजे चेंडू आणि बॅट यांचा एक संच एक डॉलर आणि दहा सेंट्सला मिळतो. मात्र बॅटची किंमत चेंडूपेक्षा एका डॉलरनं जास्त आहे. तर चेंडूचं मूल्य काय? बहुतेक लोकांचं आत्मविश्वासपूर्वक उत्तर दहा सेंट्स असं असतं. पण बरोबर उत्तर पाच सेंट्स हे आहे. पाच सेंट्स चेंडूकरता आणि एक डॉलर आणि पाच सेंट्स बॅटकरता!
असाच एक कूटप्रश्न पुढीलप्रमाणे: एका सरोवरातील कमळांची संख्या दर दिवसानं दुप्पट होत जाते. 30 दिवसांनी ते सरोवर कमळांनी पूर्ण भरतं तर ते अर्धं भरलेलं कितव्या दिवशी असेल? बरेच लोक 15व्या दिवशी असं उत्तर देतात. पण बरोबर उत्तर 29व्या दिवशी हे आहे.
मेंदूला चालना देणारे प्रश्न जरी बाजूला ठेवले तरी सामान्य गोष्टीत अगदी मोठे नेतेसुद्धा अक्कल गहाण ठेवतात असं दिसून येतं. भारताचं चांद्रयान-3 चंद्राच्या पृष्ठभागावर अलगद उतरल्यावर शेजारील राष्ट्राच्या एका नेत्यानं, याची काय जरुरी आहे? पृथ्वीवरून चंद्र दिसू शकतो! असं विधान केलं होतं. कॉमन सेन्स गहाण ठेवल्याचीच ही लक्षणं आहेत.
माझा बॅंक कर्मचारी मित्र एकदा आनंदानं उद्गारला, या वेळी गुड फ्रायडे शुक्रवारी आल्यामुळे छान झालं. शुक्रवारी त्याची सुट्टी आणि नंतर शनिवार आणि रविवारची सुट्टी. मज्जाच मज्जा! अशीच एक स्त्री बोलावणं करताना फोनवर बोलत होती, “अग एक प्रॉब्लेम झाल्यामुळे मी शुक्रवारची सवाष्ण रविवारी बोलावत्ये!’ यांच्या कॉमन सेन्सला काय म्हणावं?
कंपनीत माझे साहेब दर रविवारी एक मीटिंग घेत. या मीटिंगला “संडे मीटिंग’ म्हणून संबोधलं जाई. साहेबांच्या पीएनं मला फोनवर कळवलं, “या आठवड्यात संडे मीटिंग च्यूसडेला होईल बरं का?’ मला त्याच्या निरोपाचं खूप हसू आलं.
मला वाटतं कोणतंही विधान घाईनं करण्यापूर्वी काही क्षण बारकाईनं विचार करणं आवश्यक आहे. तसं केलं तर तर्कशून्य विधानं आपल्याकडून होणार नाहीत आणि कॉमन सेन्स नसल्याचा आरोपही होणार नाही.
– श्रीनिवास शारंगपाणी