मिक्सर, पिठाची चक्की हे ठरले घरोघरचे समीकरण
पेठ – वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी साधारणपणे मिक्सर, फ्रिज, घरोघरी पिठाची चक्की ही आतासारखे साधने घरोघरी नसायची. लोकांची आर्थिक परिस्थिती जेमतेम असायची. घरातील स्वयंपाक म्हटलं कांदा-लसूण आणि इतर मसाले यांचे वाटणे आलेच आणि ते वाटणे म्हणजे दगडी पाटा आणि वरवंटा हे आलेच. दगडी पाट्यावर वरवंट्याने वाटून बनवलेल्या मसाल्यामुळे जेवणाला एक वेगळीच चव असायची. अनेक महिला या दगडी जात्याचा उपयोग दळण दळण्यासाठी सुद्धा करायच्या; पण काळाच्या ओघांमध्ये दगडी जाते, पाटा, वरवंटा या गोष्टी मागे पडल्या आणि मिक्सर ,घरोघरी पिठाची चक्की हे जणू समीकरणच बनले.
पेठ (ता. आंबेगाव) येथे असाच एक दगडी जाते, पाटा आणि वरवंटा बनवणारा कारागीर आला आहे. त्याने दिलेल्या माहितीनुसार त्याची तिसरी पिढी या व्यवसायामध्ये आहे. चाळीसगाव येथून अनगड दगडाची खरेदी करून त्यावर घडीव काम करून त्याची विक्री केली जात आहे; पण पहिल्यासारखे गिऱ्हाईक मिळत नसल्याची खंत त्यांनी व्यक्त केली.
पाथरवटांची कला
पाटा-वरवंटा बनवणे ही एक कला आहे. रस्त्याच्या कडेला किंवा नवीन बांधकामाच्या ठिकाणी जुने मोठे दगड सापडले तर आजही पाथरवट त्या ठिकाणी छिन्नी-हातोडा घेऊन ते दगड कोरून त्यापासून पाटा-वरवंटा-खलबत्ता बनवण्यास सुरुवात करतात. वेगवेगळ्या आकारात आणि वेगवेगळ्या हे पाटे-वरवंटे बनवले जातात. खलबत्ते तर अनेक प्रकारच्या आकारात आलेले दिसतात आणि ते रस्त्याने जाताना प्रवाशांना नक्कीच भुरळ घालत असतात. आजच्या या आधुनिक काळात दगडीपाटा वरवंटा, उखळ, जाते बनवणारे कारागीर हे अत्यंत थोडे राहिलेले आहेत.
लग्न-बारसे कार्यापुरता उपयोग
लग्नकार्य किंवा बारसे अशा संस्कारांमध्ये अजूनही जाते आणि वरवंटा यांचा उपयोग केला जातो; पण त्यासाठी ते विकत न घेता एखाद्या घरातून आणले जाते आणि त्या धार्मिक विधीपुरता त्याचा वापर करून परत केले जाते. हळद दळण्यासाठी अजूनही उखळ, मुसळ, जाते याचा वापर केला जातो. या विधीचे फोटोही नंतर हौसेने सोशल मीडियावर व्हायरल केले जातात.
शो-पीससह छोट्या वस्तूंना मागणी
छोट्या आकाराचे जाते, उखळ, वरवंटा, खलबत्ता आदी छोट्या वस्तूंना सध्या मागणी आहे. मात्र, त्याचा वापर शो-केससाठी केला जातो आहे. छोट्या आकारातील खलबत्ते, पाटे-वरवंटे २०० रुपयांपासून अगदी २० हजार रुपयांपर्यंत किमती आहेत. याचबरोबर दगडातील तुळशीवृंदावनालाही मागणी आहे; पण ते घटवण्यासाठी वेळ आणि खर्च अधिक आहे, तो पुरेसा मिळत नाही.
माझी तिसरी पिढी या व्यवसायात आहे; पण आता गि-हाइकांचा प्रतिसाद निम्म्याने कमी आहे, धंद्यामध्ये भांडवल भरपूर अडकले जाते चाळीसगावहून ट्रकला पेठपर्यंत पंधरा हजार रुपये भाडे दिले जाते. एका ट्रकमध्ये साधारणपणे 200 जातेपाट्याचा, उखळाचा दगड आणला जातो आणि त्यावर घडीव काम करून तो हातावर विकला जातो पूर्वीसारखे जात्यांना टाके लावायला गिऱ्हाईक येत नाही.
– रवी धोंडीराम सुर्वे, चाळीसगाव