मुंबई बघा… दिल्ली बघा… अमिताभ बघा… बायोस्कोपचे चौकोनी डबडे गळ्यात अडकवून बायोस्कोपवाला गल्ली गल्लीतून फिरायचा. केसांवर किंवा 10 पैशांवर हा शो असायचा. खोक्याच्या डोक्यावर एक टाळ घेतलेली बाहुली असायची. पुढच्या बाजूला दोन तीन डब्यासारखे झाकणाचे गोल असायचे. केस, पैसे दिले की त्या गोलांची टोपणे उघडून डोळ्यांच्या दोन्ही कड्यावर हात ठेवून आत पहायचे. एक एक दोरी ओढत बंबई देखो… अमिताभ… अशी वेगवेगळी चित्रे तो वर्णनासह दाखवायचा, दोरी ओढेल तशी बाहुलीच्या हातातले टाळ वाजायचे. काहीतरी वेगळेच वाटायचे, जादूसारखे! हा आगळा वेगळा खेळ फक्त उन्हाळ्यातच बघायला मिळायचा.
याखेरीज केसांवर फुगे, बर्फाच्या लाल कांड्या घेऊन येणारा गारेगारवाला, म्हातारीचे गुलाबी गोड केस घेऊन येणाऱ्या फिरस्त्याविषयी ही आकर्षण होतेच. एका ग्लासमध्ये बर्फ किसून त्यावर गुलाबी, पिवळा, हिरवा किंवा तिन्ही रंग टाकून त्यात काटकी खुपसून देणारा बर्फ गोळावाला खासच. उन्हाळ्यात गार गार बर्फगोळा खायला खूप मजा यायची.
लाकडी ठोकळ्याला लावलेल्या किसणीवर बर्फ किसून तो एका काचेच्या ग्लासमध्ये भरून दाबून दाबून बसवून मग त्यात एक काटकी दाबून खोचायची, अलगद तो ग्लासचा आकार बाहेर काढून मग बाटली तले रंग टाकून रंगीबेरंगी हातात पडेपर्यंतची सर्व कृती न्याहाळयला पण मजा यायची! याच बरोबर एक अंडा आईस क्रीमवाला पण यायचा. एका चौकोनी पत्र्याच्या बर्फाच्या टाकीत पत्र्याच्या अंडाकृती साच्यात आईस्क्रीम असे. 50 पैसे दिले की काटकीला पकडून एक आइस्क्रीमचे अंडे बाहेर काढून पाण्यात बुचकळून पत्र्याचे टोपण अलगद बाजूला काढून गुलाबी, पिवळ्या रंगाचे ते अंडा आइस्क्रीम!
मलई कुल्फीवाला एक हातगाडेवालाही गाडा ढकलत यायचा. 15 पैशांचे फेसाळ गोड दुधी कुल्फी खूपच टेस्टी होती. पण असली आइस्क्रीम, कुल्फी किंवा गारेगार खाऊन, रंगीत बर्फगोळे खाऊन कधी कुणाला विषबाधा झालेली किंवा ताप, सर्दी झालेली ऐकलं नाही.
तांदूळ कुणी दिलं का? न्हाई न्हाई म्हणतुय… गहू कुणी दिलं का? न्हाई न्हाई म्हणतुय… नंदीबैलाबरोबर संभाषण करत ढोल वाजवत येणारे नंदीबैलवाले. गुलाबी फेटा, धोतर, लांब बाहीचा शर्ट त्यावर कोट असा नंदीबैलवाल्याच्या वेष असे.धष्टपुष्ट शरीरयष्टी, जाडजूड भली मोठी शिंगे, पाठीवर झोळी, त्यावरच टाकलेली भिंगाची झूल, गळ्यात मोठ्या मोठ्या घुंगरमाळा, चेहऱ्यावर पितळी साखळ्या आणि असेच नटवण्यासाठी वापरलेले वेगवेगळ्या प्रकारचे दागिने, पायात घुंगरू, साखळ्या अशा नखशिखांत नटलेल्या नंदीबैलाला घेऊन गल्लीत येऊन दारोदारी धान्य मागायचे.नंदीबैल बघायला खूप मजा वाटायची.
खास करून पाऊस पडेल का? धनधान्य पिकेल का? या धन्याच्या प्रश्नावर मान डोलावताना पाहून भारी वाटायचं. नंदीबैल आला की आयाबाया नंदीबैलाच्या पायावर पाणी ओतायच्या, कपाळाला हळदीकुंकू लावून सुपातलं धान्य नंदीबैलवाल्याच्या झोळीत ओतायच्या. गव्हाचा वेगळा, ज्वारीचा वेगळा, तांदळाचा वेगळा असे वेगवेगळे कप्पे असलेली झोळी भरली की मग नंदीबैलाच्या पाठीवर तशाच मोठ्या असणाऱ्या झोळीत धान्य खाली करायचा. कुणी धान्य, कुणी कडब्याची पेंडी, कुणी चार आठ आणे देई. बऱ्याचदा नंदीच्या पाठीवर एखादे लहान पोर असायचे. अर्धा पाऊण तास थांबून मग पुढच्या गल्लीला निघून जात आणि आम्ही आपापल्या घरी.
मोतीवाले… हार बांगडी अशी आरोळी देत शर्ट पॅन्ट, हातात काळी सुटकेस अशा वेशात मोतीवाले फिरायचे. मोत्यांच्या माळा, मोत्यांच्या रिंगा, मोत्यांच्या बांगड्या घेऊन विकायला येत. पेटी उघडली की मोत्यांचे वेगवेगळे दागिने बघून भान हरपायचे.
ज्योतिबा देवाची… डमरूवर बोटे नाचवत ज्योतिबाची आरती दारोदारी म्हणत ओंजळ पसा धान्य मागत ज्योतिबाचे डवरी रविवारी येत. गुलाबी फेटा पांढरे धोतर, अंगरखा आणि खांद्यावर झोळी अशा वेशात हे डवरी येत. धान्य दिले की गुलालाची दोन बोटे कपाळाला लावून पुढच्या दाराला जात.
दान पावलं… करत विठ्ठलाचं भजन म्हणत वासुदेवाची स्वारी धान्य मागत फिरायची.पांढरे धोतर, घोळदार अंगरखा, काखेला झोळी, मोरपिसांची टोपी, हाती चिपळ्या कपाळाला त्रिशूल गंध, दोन्ही डोळ्यांच्या भोवती गंधाचे टिळे असा वासुदेवाचा वेष असे. रस्त्यावरून भजन गुणगुणतच दारोदारी भटकत हिंडायचा. ‘सुपात दान दे माई म्हणत झोळी पुढं करायचा.
तृ टरिंग… टरिंग… टरिंग असा हातातल्या डमरूचा विशिष्ट आवाज काढत भल्या पहाटे पिंगळा ज्योतिषी देवाचे नाव घेत भविष्याचा कानोसा घेत रस्त्यावरून हिंडत. गुलाबी किंवा हिरवा फेटा, धोतर-अंगरखा, हाताच्या बोटांत धातूच्या अंगठ्या, एका हातात काठी एक हातात डमरू, एका हातात कंदील, काखेला झोळी असा साधारण वेष असे. देवाचे भजन आळवत विशिष्ट लकबीत मधेच डमरू वाजवत गावोगावी पिंगळा फिरत. पिंगळा ज्योतिषी असेही त्यांना म्हणत. धान्य, पैसे स्वीकारत. कुणावर करणी केली, भूतबाधा, भविष्य सांगण्यासाठी एखाद्याच्या घरात ठाण मांडून शे-पाचशे रुपये वसूल करायचे. बरेच अंधश्रद्धाळू या लोकांना घरी बोलावत.
हाती सोटा, वेगवेगळ्या रंगीत कपड्यांच्या पिसांचा लांब पायघोळ, मोकळे लांब केस, कपाळावर हळद-कुंकू, एका हातात हलगी, खांद्यावर सोटा, झोळी, पायात चाळ घालून पोतराज दारोदार धान्य मागायला यायचे. हातातील हलगीवर थाप देत एका पायाने ताल धरत दारात थांबत. धान्य दिले की पुढच्या घरी जात.
गोंदवून घेता का? असे म्हणत डोक्यावर बोचके घेऊन एक स्त्री घ्यायची. सुया, हिरवा रंग (तो कशाचा फिक्स कलर असतो? ते मला अजून कळाले नाही) असं काहीबाही त्या बोचक्यात असे. मुली टोचताना रडू लागल्या की गप्प बस नायतर तोंडात थुकीन म्हणायच्या. तसलं किळसवाणे बोलणं ऐकून मी गोंदण काढलेच नाही. (पुढं सासरी गावातल्या बऱ्याच बायकाचे गोंदण नाही म्हणून नावे ठेवून घेतले) कपाळावर माशी म्हणजे एक आडवी रेघ, त्यावर अर्ध चंद्र ऊर्ध्व दिशेला आणि रेषेच्या खाली अधोदिशेला एक अर्ध चंद्र किंवा गहू म्हणजे लांबट टिकली किंवा मग टिकली म्हणजे छोटा गोल ठिपका असे स्वरूप असे.दोन भुवयांच्या मध्ये किंचित वरच्या बाजूला गोंदण काढायचे. कपाळावरील गोंदनाचा उतारा म्हणून उजव्या तळतावरील मधल्या बोटाच्या मधल्या पेऱ्यावर गोंदवून घ्यायचे.
कुणी कुणी बहीण-भावांची नावे हातावर गोंदवून घ्यायचे. गोंदवून झाले की 1 रुपया आणि भाकरी कालवण घेऊन ती पुढच्या गल्लीला निघून जायची. अशीच एक फिरस्ती जात्याला किंवा उखळीला टाके लावणार… म्हणत यायचा. म्हणजे जातं धान्य दळून भरडून गुळगुळीत व्हायचं मग या टाकेवाल्यांकडून त्यावर टाके ठोकायचे. छोटीशी छिन्नी अन् हातोडा घेऊन छोटे छोटे टाके टाकायचे मग जात्याच्या पाळी किंवा उखळ धान्य बारीक करण्यायोग्य व्हायचे.
चिनी मातीचे फ्लॉवर पाट, हत्ती, सिंह, वाघ असे शोभेचे प्राणी, प्लॅस्टिक फुले डालग्यात घेऊन विकणारा एक फिरस्ता यायचा. पाच रुपये, सात रुपये अशी जोडीची किंमत असायची. खूप आकर्षण होतं त्या शोभेच्या वस्तूंचे. पाळण्याला बांधण्याच्या रंगीबेरंगी चिमण्या घेऊन असाच एक माणूस यायचा. विजार शर्ट पांढरी टोपी थोडासा लंगडत लंगडत चालायचा.चौकोनी पुठ्ठ्याला रंगीत मणी, काचेच्या रंगीत नळ्या दोऱ्यात ओवून त्याला खाली कापडी चिमणी लटकवलेली असायची आणि हा दोरा वर गाठ देऊन बांधलेला असायचा.
रंगीबेरंगी गोटीव कागदांचे छोटे छोटे पंखे करून ते चिमण्यांना पंख व शेपूट म्हणून लावलेले असायचे आणि पुठ्ठ्याच्या चारी बाजूला दोऱ्या असायच्या. या दोऱ्या पाळण्यावर चार कासऱ्याना बांधल्या जायच्या, पाळणा हलला की चिमण्या हलायच्या. बाळाने हालचाल केली तरीही त्या हालायच्या आणि आकर्षक दिसायच्या या चिमण्या. असे चिमण्यांचे पुठ्ठे घेऊन हा फिरस्ती दररोज फिरायचा. मला खूप आवडायच्या या चिमण्या पण आमच्या घरी बाळ नसल्याने त्या चिमण्या माझ्यापासून लांबच राहिल्या.
– सुचित्रा पवार