– प्रसाद वि. प्रभू
अफगाणिस्तानमध्ये तालिबानच्या नवीन सरकारची निश्चिती करण्यात आली आहे. अफगाणिस्तानमध्ये नवीन सरकारच्या स्थापनेची अधिकृत घोषणा तालिबान आठवड्याच्या समाप्तीपर्यंत घेणार आहे.
आता तालिबान राजवटीचा दुसरा अध्याय सुरू होणार आहे. मुल्ला उमरची क्रूर राजवट पाच वर्षे अनुभवलेल्या अफगाणी जनतेला आता पुन्हा ही राजवट पाहायची आहे. त्याबाबत…
1989 मध्ये सोव्हिएत युनियनच्या लष्करी फौजांनी अफगाणिस्तानमधून माघार घेतल्या नंतर आणि नजीबुल्लाचे शव काबुलच्या भर चौकात ठेवल्यानंतर काही कालावधीतच मुल्ला मोहमद उमरची क्रूर तालिबानी राजवट सुरू झाली आणि या राजवटीने अफगाणिस्तानची कशी वाताहात केली हे जगाने पाहिले. अफगाणिस्तान हे दहशतवाद्यांचे आश्रयस्थान बनले. या तालिबानी राजवटीने दहशतवादी ओसामा बीन लादेनला आश्रय दिल्यानंतर न्यूयॉर्कमधील ट्विन टॉवर उडवण्याचा कट शिजला. हे टॉवर जमीनदोस्त केले गेले.
या दहशतवादी हल्ल्याने अमेरिका पूर्णतः हादरून गेली. अमेरिकेच्या जागतिक महासत्ता या स्थानाला तसेच जगातील सर्वांत शक्तिशाली सामरिक सत्ता या बिरुदावलीला या दहशतवादी हल्ल्याने गालबोट लावले. त्यानंतर अमेरिकेने अफगाणिस्तानमध्ये घुसून उमरची तालिबानी राजवट उलथून टाकली आणि पाकिस्तानमध्ये दडून बसलेल्या लादेनचा खातमाही केला.
त्यासाठी अमेरिकेला तब्बल 20 वर्षे आणि अफाट खर्च आला. तेवढीच प्राणहानी झाली. त्यानिमित्ताने अमेरिकेला विविध अस्त्रांची प्रत्यक्ष चाचणी घेता आली. अमेरिकेचा सूड घेण्याचा हेतू साध्य झाला. पण तालिबानची पाळेमुळे उखडून काढण्यात अमेरिकेला अपयश आले आणि सोव्हिएत युनियनप्रमाणे त्यांना माघार घ्यावी लागली.
अर्थात मुख्य हेतू साध्य झाल्यामुळे अफगाणिस्तानमध्ये आता अमेरिकेला रस उरला नव्हता. पण दहशतवादाविरुद्ध जागतिक लढा ही त्यांची घोषणा बेगडी ठरली आणि अफगाणिस्तानमध्ये त्यांच्या पाठिंब्यावर स्थापन झालेले कठपुतळी सरकार कोसळले. दोन दशके थोडे फार स्वातंत्र्य उपभोगलेल्या अफगाणी जनतेच्या नशिबी पुन्हा तालिबानचे गुलाम बनण्याची वेळ आली. हे सर्व अमेरिकेने त्यांना वाऱ्यावर सोडल्यामुळे झाले.
मुल्ला उमरच्या क्रूर राजवटीखाली अफगाणी जनता पिचून गेली होती, पण अमेरिकेच्या आक्रमणामुळे उमरला पाकिस्तानमध्ये पळून जावे लागले. तेथे त्याचा आजाराने मृत्यू झाला. तो पाकिस्तानमधील रुग्णालयात किडनीच्या विकाराने मृत्यू पावला, अशी अफवा पसरली; पण त्याचा मृत्यू नेमका कशामुळे झाला हे आजही गूढ आहे. बामियान येथील बुद्ध मूर्तींचा विध्वंस मुल्ला उमरच्या राजवटीत झाला.
पण लादेनला आश्रय दिल्यामुळे मुल्ला उमरला सत्ता सोडावी लागली. त्यानंतर अमेरिकी फौजांबरोबर लढताना मुल्ला मन्सूरने तालिबानचे नेतृत्व केले. पण अमेरिकेच्या ड्रोन हल्ल्यामध्ये मुल्ला मन्सूर मारला गेला. त्यानंतर 2016 पासून मुल्ला आखुंदजादाने तालिबानचे नेतृत्व सांभाळले आहे. तालिबानचा संस्थापक मुल्ला उमर सुरक्षेच्या कारणामुळे जसा गुप्तपणे वावरायचा किंवा रहायचा तसाच अखुंदजादाही गुप्तपणे कार्यरत होता. कारण अमेरिकन फौजा अफगाणिस्तानमधून माघारी गेल्यानंतर काबूल विमानतळावर ज्या तालिबानी नेत्यांनी आनंदोत्सव साजरा केला आणि विदेशी शक्तींपासून अफगाणिस्तान स्वतंत्र झाला असे जाहीर केले, त्यामध्ये अखुंदजादा नव्हता.
आता तालिबानचा प्रमुख मुल्ला आखुंदजादा यानेच मुल्ला मोहम्मद हसन आखुंद याचे नाव नव्या सरकारचा अध्यक्ष म्हणून निश्चित केले आहे. मुल्ला आखुंदजादाचा जन्म 1961 मध्ये कंदाहार येथे झाला. त्याचे पहिले नाव हिजबतुल्लाह असे आहे. याचा अर्थ “देवाची देणगी’ असा होतो. त्याचे वडील एका मशिदीमध्ये इमाम होते. अखुंदजादा हा पश्तून असून आदिवासी नूरझाई जमातीतील आहे. तो तालिबानच्या प्राथमिक सदस्यांपैकी एक म्हणून ओळखला जातो. तालिबानतर्फे फतवे काढणारा म्हणूनही तो ओळखला जातो. तालिबानमध्ये अखुंदजादाने आत्तापर्यंत अनेक जबाबदाऱ्या सांभाळलेल्या आहेत.
1980 च्या दशकात सोव्हिएत युनियनच्या फौजांविरुद्ध लढलेल्या आखुंदजादाला पाकिस्तानमधील क्वेटा शहरात आश्रय घ्यावा लागला होता. आखुंदजादा हा मुल्ला उमर एवढाच कट्टर आणि क्रूर आहे असे म्हटले जाते. त्याच्या हत्येचे दोन प्रयत्न झाले; पण त्यातून तो वाचला. 2012 मध्ये त्याचे व्याख्यान चालू असताना एका युवकाने त्याच्यावर गोळ्या झाडण्याचा प्रयत्न केला होता; पण पिस्तूल लॉक झाल्यामुळे गोळ्या झाडल्या गेल्या नाहीत. या युवकाला तालिबान्यांनी पकडून ठार केले होते.
त्यानंतर 2019 मध्ये पाकिस्तानच्या बलुचिस्तान प्रांतातील ग्रॅंड मशिदीत झालेल्या भीषण बॉम्बस्फोटांमध्ये आखुंदजादाचे अनेक नातेवाईक मारले गेले होते; पण तो मात्र वाचला होता. या हल्ल्यात त्याचा भाऊ आणि त्याचे वडील ठार झाले होते. आखुंदजादा किती जहालवादी आहे याचे एक उदाहरण दिले जाते. एका आत्मघाती हल्ल्यासाठी त्याने आपला मुलगा अब्दुल रहमान याला परवानगी दिली होती. 2017 मध्ये हेलमंद प्रांतातील एका अफगाणी लष्करी तळावरील आत्मघाती हल्ल्यात अखुंदजादाचा हा मुलगा ठार झाला होता.
तर 2021 च्या फेब्रुवारीमध्ये पाकिस्तानमधील स्फोटात अखुंदजादा ठार झाला, अशी अफवा पसरली होती. त्याचप्रमाणे काबूलचा पाडाव झाल्यानंतर अखुंदजादा पाकिस्तानच्या ताब्यात आहे असे वृत्त मीडियाने दिले होते. एकूण काय तर मुल्ला हिजबतुलल्लाह अखुंदजादाच्या आगामी तालिबानी राजवटीत अफगाणी जनतेचे काय होणार आहे, हे चित्र स्पष्ट आहे.
अखुंदजादाच्या हाताखाली दोन उपनेते आहेत. समजा आखुंदजादाला दगाफटका झाला तर या दोन उपनेत्यांपैकी एकाची तालिबानचा सुप्रीम कमांडर म्हणून निवड केली जाईल.
अखुंदजादाची निवड मात्र अनपेक्षितरित्या झाली. मुल्ला मन्सूर ठार झाल्यानंतर सिराजुद्दीन हक्कानी आणि आणि मुल्ला उमरचा मुलगा मोहम्मद याकूब या दोघांपैकी एकाची तालिबान प्रमुखपदी निवड होईल असा अंदाज होता; पण आश्चर्यकारकरित्या अखुंदजादाची निवड झाली. कारण मुल्ला मन्सूरने आपल्या इच्छापत्रामध्ये अखुंदजादाचे नाव तालिबान प्रमुख म्हणून नोंद केले होते. त्यामुळे इतर दोघांना माघार घ्यावी लागली होती.
तालिबान अखुंदजादाला आमिर अल मुमिनीन म्हणजे “श्रद्धावान नेता’ असे संबोधतात. हीच उपाधी मुल्ला उमर आणि मुल्ला मन्सूर यांनाही होती. तालिबान ही जगाला भेडसवणारी दहशतवादी संघटना आहे. त्यामुळे त्यांचे कौतुक करण्यासारखे काही नाही; पण त्यांची कार्यपद्धती समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. कारण याच कार्यपद्धतीने दोन दशके लढून तालिबान पुन्हा सत्तेवर आली आहे.