राईप्रमाणे दिसणारी आणि जोंधळयाच्या चवीची असणारी नाचणी हे तृणधान्य शरीरासाठी अत्यंत पौष्टिक समजलं जातं. या तृणधान्यात कॅल्शियमबरोबरीने लोह, नायसिन, थायमिन, रिबोफ्लेविन ही महत्त्वाची पोषकद्रव्यं असतात. नाचणीत असणा-या कॅल्शियमच्या विपुल साठयामुळे खेळाडू, कष्टाचे काम करणारे, वाढती मुलं यांना नाचणीपासून बनवलेले पदार्थ खाण्याचा सल्ला डॉक्टर, आहारतज्ज्ञ देतात.
हाडांचा अशक्तपणा, हाडं ठिसूळ होणं, हाडं खिळखिळी होणं हे आजार आजकाल दर दहा जणांपैकी एकामध्ये आढळतात. इतके हे आजार सर्वसामान्य होत आहेत. जीवनशैलीचं बदलतं स्वरूप या आजारांचं प्रमुख कारण आहे. हाडांचे आजार असणाऱ्यांना आहारात ‘नाचणी’शिवाय दुसरा पर्याय नाही. नाचणीत कॅल्शियमबरोबरीने तंतुमय पदार्थाचं (फायबर) प्रमाण सर्वात जास्त असतं. नाचणीपासून बनवलेले पदार्थ खाल्ल्याने रक्तातील शर्करेचं प्रमाण संतुलित राहतं. त्यामुळे आरोग्याच्या दृष्टीने नाचणीसारखा दुसरा पुरक आहार नाही.
एक जमाना असा होता की, नाचणी हे तृणधान्य फक्त महाराष्ट्र आणि दक्षिण भारतापुरतंच मर्यादित होतं. पण या तृणधान्याच्या पौष्टिक गुणधर्मामुळे ‘स्वास्थ्यप्रेमी’ लोकांमध्ये त्याची लोकप्रियता वाढली आहे. परिणामी नाचणीची लोकप्रियता जगभरात दिवसागणिक वाढत आहे. मिलेट, रागी, सालू आणि सातेमाऊ या नावानेही नाचणी ओळखली जाते.
दक्षिण भारतात खेडयांमध्ये राहणा-या लोकांच्या आहारात नाचणी हा प्रमुख घटक असल्यामुळे त्यांच्या आरोग्याच्या समस्या ४० टक्क्यांनी कमी झाल्याचा अहवाल ‘जागतिक आरोग्य संघटने’ने नोंदवला आहे. त्यामुळे आजच्या स्वास्थ्यप्रेमी लोकांच्या आहारात नाचणीचं स्थान महत्त्वाचं आहे. नाचणी थंड गुणाची असते. त्यामुळे उष्ण तसंच दमट हवामानाच्या प्रदेशात नाचणीचे पदार्थ मोठय़ा प्रमाणावर खाल्ले जातात.
शरीरबांधा सडपातळ असावा, असं प्रत्येकालाच वाटतं. ही इच्छा ठेवणा-या प्रत्येकाने तांदळाच्या पदार्थाऐवजी नाचणीपासून बनवलेले पदार्थ खावेत. नाचणीमुळे शरीराला फक्त आणि फक्त ऊर्जाच मिळत नाही तर ‘अमिनो अॅसिड’ नावाचं आम्ल मिळतं. या आम्लामुळे तसंच त्यात असणा-या तंतुमय पदार्थामुळे आपल्याला लागणा-या भुकेची तीव्रता नियंत्रणात ठेवली जाते.
नाचणीचा हलवा, लहान मुलांसाठीचा पोषक आहार समजला जातो. साधारण लहान मुलांना सहा महिन्यांनंतर बाहेरचा आहार दिला जातो. अशा वेळी मुलांना बाहेरचे पदार्थ देण्याऐवजी गूळ आणि गायीच्या तुपापासून बनवलेला नाचणीचा हलवा द्यावा. त्यातून मुलांना योग्य ती पोषणद्रव्यं मिळतातच. शिवाय या आहारामुळे मुलांची पचनशक्ती सुधारते.
नाचणीच्या आरोग्यदायी गुणधर्मामुळे भाकरीशिवाय शेवया, इडली, डोसा, थालीपीठ, धिरडी, बिस्किटं, चकली, पिझ्झा बेस यांसारखे पदार्थ तयार केले जातात.
शीतल पेय
एक चमचा नाचणीचं पीठ किंवा सत्त्व एक ग्लास गरम पाण्यात मिसळा. त्यात चवीपुरतं मीठ घालावं. गाळून प्यावं. या पेयामुळे शरीराला फक्त थंडावाच मिळत नाही, तर शरीराला शक्तीही मिळते.
शंभर ग्रॅम नाचणीतून मिळणारी पोषणद्रव्यं
कॅल्शियम : ३५० मिलिग्रॅम
लोह : ३.९ मिलिग्रॅम
नायसिन : १.१ मिलिग्रॅम
थायमिन : ०.४२ मिलिग्रॅम
रिबोफ्लेविन : ०.१९ मिलिग्रॅम