8 मार्च या जागतिक महिला दिनाला ( International Women’s Day 2024 ) फेमिनिझम म्हणजेच ‘स्त्रीवाद’ या दृष्टिकोनातून पाहिले जाते. सामाजिक, राजकीय व आर्थिक क्षेत्रांत स्त्री-पुरुष समानतेचा पुरस्कार करणारी प्रणाली किंवा तत्त्व किंवा दर्शन म्हणजे ‘स्त्रीवाद’ होय.
समानता हा शब्द जरी छोटा असला तरी त्याची व्याप्ती खूप मोठी आहे. अजूनही आपल्याकडे ही समानता आलेली दिसून येत नाही. अजूनही केवळ भारतातच नव्हे तर संपूर्ण जगात हा विषय आणि याचे गांभीर्य आपल्याला दिसून येते. मानवी समाजाच्या हितासाठी आणि रक्षणासाठी स्त्रीच्या दृष्टिकोनातून जगाकडे पाहणे आणि जगातील आजही मानवी समाजावर पुरुषी दृष्टिकोनाचा असलेला प्रभाव कमी करणे हे परिवर्तन स्त्रीवादाला हवे आहे. या चळवळीला खरी सुरुवात झाली ती ‘स्त्रीमुक्ती’ या विचार सरणीतून. 1975 या ‘आंतरराष्ट्रीय महिला वर्षांत’ स्त्रीमुक्ती हा शब्द भल्याबुर्या अर्थाने भारत आणि महाराष्ट्राच्या घराघरांत पोहोचला. सुरुवातीला पाश्चात्त्य देशांतून आलेले फॅड म्हणून या विचाराकडे पाहिले गेले. त्या आरंभकाळात या विचारप्रणालीचे अधिष्ठान भारताबाहेर आहे, असे वाटण्यासारखी परिस्थिती होती. 8 मार्च 1905 या दिवशी कपडे व्यवसायातील मजूर स्त्रिया त्यांच्या मागण्यांसाठी संघटितपणे प्रथम रस्त्यावर आल्या आणि त्यांच्यावर गोळीबार झाला. तो दिवस 1917 च्या राज्यक्रांतीनंतर कम्युनिस्टांनी ‘महिला दिन’ म्हणून साजरा करायचा असे ठरविले. यूनोने 1975 हे वर्ष ‘आंतरराष्ट्रीय महिला वर्ष’ म्हणून जाहीर केले तेव्हापासून 8 मार्च हा ‘जागतिक महिला दिन’ म्हणून जगभर साजरा केला जातो.
स्त्रीवादी विचारधारेचे विविध प्रवाह आहेत-
उदारमतवादी स्त्रीवाद : उदारमतवादी स्त्रीवाद्यांनी स्त्री-पुरुष समानतेवर भर दिला आहे. त्यांना कुठल्याही स्वरूपातील भेदभाव अमान्य आहे. स्त्रिया पुरुषांपेक्षा वेगळ्या पद्धतीने विचार करतात, हा युक्तिवाद त्यांना मान्य नाही. आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या निर्णयप्रक्रियेत, संघटनांमध्ये, तसेच आंतरराष्ट्रीय संबंधाच्या अभ्यासात स्त्रियांना पुरुषांच्या बरोबरीने संधी मिळावी, असा त्यांचा आग्रह आहे. या क्षेत्रांत स्त्रियांची भूमिका मर्यादित आहे, अशी टीका उदारमतवादी स्त्रीवाद्यांनी केली आहे.
अलगतावादी स्त्रीवाद : अलगतावादी स्त्रीवाद्यांनी स्त्री-पुरुषांमधील फरक अधोरेखित केला आहे. त्यांच्या मते, हा फरक फक्त जैविक नाही, तर सामाजिक-सांस्कृतिक देखील आहे. त्याच बरोबर स्त्रियांचे सामाजीकरणही विशिष्ट पद्धतीने केले जाते. स्त्रीने नेहमी मवाळ, सौम्य, शांतताप्रिय व आज्ञाधारक असावे तिने इतरांची काळजी घ्यावी, अशी अपेक्षा केली जाते. जी अलगतावादी स्त्रीवाद्यांना मान्य नाही.
मार्क्सवादी/समाजवादी स्त्रीवाद : मार्क्सवादी/समाजवादी प्रवाहातील स्त्रीवादी चळवळी संपूर्ण व्यवस्थेला वर्गसंघर्षाच्या परिप्रेक्ष्यातून पाहतात. त्यांच्या मते, राष्ट्र-राज्य ही मुळात एक भांडवलशाही संकल्पना आहे. स्त्री हा एक स्वतंत्र वर्ग असून पुरुषसत्ताक पद्धतीत त्यांना नेहमी भेदभाव व शोषण यांचा सामना करावा लागतो, आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा परिघदेखील त्यास अपवाद नाही. याचबरोबर हा प्रवाह भांडवलशाहीवर व त्यातून निर्माण होणार्या असमान सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्थांवरही टीका करतो. तसेच पुरुषप्रधानता व भांडवलशाही यांमुळे स्त्रियांचे जे दुहेरी शोषण होते त्यास वाचा फोडतो.
उत्तर आधुनिक आणि उत्तर वसाहतिक स्त्रीवाद : उत्तर आधुनिकतावाद जगात घडलेल्या सगळ्या घटनांकडे वेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहतो. स्वातंत्र्य, आधुनिकतावाद या मूल्यांची जोपासना करताना लिंगभाव आणि लैंगिक समानता या संकल्पनेचाही पुनर्विचार व्हायला हवा, असे ते मानतात. त्यांच्या मते, लिंगभाव फक्त अस्मितेशी निगडित अथवा सामाजिक घटकांवर अवलंबून असतो, असे नाही. ती एक प्रक्रिया आहे, जी वर्षानुवर्षे सुरू आहे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा परिघही त्याच प्रक्रियेमार्फत पुरुषी झालेला आहे. हा परिघ पुरुषास घडवतो आणि पुरुष या परिघाला आकार देतात, ज्यात आपोआपच स्त्रियांच्या दृष्टिकोनाकडे कानाडोळा केला जातो. हे सगळे अगदी यशस्वीरित्या रुजवले जाते व नैसर्गिक मानले जाते.
उत्तर आधुनिक स्त्रीवादानुसार, स्त्रिया आणि मुली जगाच्या निम्म्या लोकसंख्येचे प्रतिनिधित्व करतात आणि म्हणूनच, त्यांच्यात तेवढी क्षमता देखील आहे. लैंगिक समानता हा मूलभूत मानवी हक्क असण्यासोबतच, संपूर्ण मानवी क्षमता आणि शाश्वत विकासासह शांततामय समाज साध्य करण्यासाठी आवश्यक आहे. शिवाय, हे दर्शविले गेले आहे की महिला सक्षमीकरणामुळे उत्पादकता आणि आर्थिक वाढ होते. आजही विविध क्षेत्रांमध्ये पुरुषांचा प्रभाव दिसून येतो. जगातील बहुतांश देशांचे राष्ट्रप्रमुख पुरुष आहेत. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील अनेक घडामोडींवर पुरुषी प्रभाव दिसून येतो.
स्त्रियांची भूमिका बर्याचदा अराज्य घटकांमार्फत असते. या घटकांमध्ये बहुराष्ट्रीय कंपन्या, आंतरराष्ट्रीय संघटना, बिगर-शासकीय/अशासकीय संघटना, स्वयंसेवी संघटना इत्यादींचा समावेश केला जातो. या संघटना आंतरराष्ट्रीय संबंधांवर प्रभाव पाडत असतात. उदा., ‘महिलांच्या तस्करी विरुद्ध युती’ ही अशासकीय संघटना निर्वासित स्त्रियांचे प्रश्न, युद्धाला बळी पडलेल्या स्त्रियांचे प्रश्न, तस्करी संबंधीचे प्रश्न इत्यादी विषयांवर प्रकाश टाकत असते. नुकतेच डब्ल्यूटीओच्या सरचिटणीस आयविला ओकोन्जो अबुदाबी येथे झालेल्या महिला व्यापार परिषदेत म्हणाल्या की, महिलांचे सशक्तीकरण करणे हे सामाजिक व्यवस्थेसाठीच चांगले आहे असे नाही, तर अर्थव्यवस्थेला बळकटी आणण्याचाही तो एक योग्य मार्ग आहे. समाज आणि कुटुंबाचा आधारस्तंभ असलेल्या महिला आर्थिक विकासातही मोलाची भूमिका बजावतात.
दुर्दैवाने, पुरूष आणि स्त्रिया यांच्यात हक्क आणि संधींची पूर्ण समानता मिळवण्यासाठी अजून बराच पल्ला गाठायचा आहे. पुढचा विचार करणारी स्त्री कुटुंबालाच नाही तर समाजालाही पुढे नेऊ शकते. त्यासाठी तुम्हाला स्त्री असल्याचा अभिमान असायला हवा. समाजाला पुढे जाण्यासाठी स्त्री आणि पुरुष दोघेही महत्त्वाची चाके आहेत. एकटी स्त्री किंवा एकटा पुरुष समाजाचा विकास करण्यास असमर्थ आहे. त्यामुळे आधी तुम्हाला कोणापासून मुक्त व्हायचे आहे हे ठरवावे लागेल. स्त्रियांना पुरुषांपासून स्वातंत्र्य हवे आहे का? तर नाही. आम्हाला परंपरेच्या जोखडातून, जाचक रूढींपासून, रोजच्या अत्याचाराच्या टांगलेल्या तलवारीपासून स्वातंत्र्य हवे आहे. स्त्रियांना दुय्यम वागणूक देण्याची मानसिकता मग ती स्त्री असो वा पुरुष, बदलली पाहिजे. तिला तिचे आयुष्य तिच्या पद्धतीने जगू दिले पाहिजे.
दोघांनी एकमेकांना समजून घेणे म्हणजे विकास होय. मग ते कामावर असो किंवा घरात, एकमेकांना आधार देणे खूप महत्त्वाचे आहे. पडणारी बाजू कोण घेते याने काही फरक पडत नाही. हे समजून घेऊन पुढे जाणे महत्त्वाचे आहे. महिलांनीही केवळ समानतेच्या गप्पा न मारता स्वतंत्रपणे काम करण्याची गरज आहे. एक स्त्री म्हणून तिच्याकडे असलेले प्लस पॉइंट आणि पुरुष म्हणून त्याच्याकडे असलेले प्लस पॉइंट्स यांची सांगड घालून एक चांगला समाज घडू शकतो.