इंदिरा संत पावसाला धिंगाला घालू नको म्हणतात-
नको नको रे पावसा
असा धिंगाणा अवेळी
घर माझे चंद्रमौळी
आणि दारात सायली
सायलीची फुलं कुंदासारखी, पण कमी पाकळ्यांची आणि लहान असतात, खूपच सुगंधी असतात. सायली सायंकाळी उमलते. सायलीच्या कळ्या तोडल्या तर बाहेर फुलत नाहीत. पिवळी पडून कोमेजून जाईल, पण आईवेगळी नाही फुलणार. सायलीला बहर येतो उन्हाळ्यात. कालिदासाच्या रघुवंशात उल्लेख असणारी “सायंमल्लिका’ म्हणजे सायलीच असावी, असे मानायला जागा आहे. तितक्याच योग्यतेची असून जाई-जुई इतकी सायलीची माणसांना ओळख नसते. आपल्या मुलीचं नाव सायली ठेवणाऱ्यांनाही हे एका फुलवेलीचं नाव आहे, हे माहीत नसतं.
मे फ्लॉवर हे मे महिन्यात फुलतं असं म्हणणं म्हणजे गव्हमेंटचा जी. आर. असं म्हणण्यासारखं आहे. वर्षातून एकदा लाल गोंडा किंवा एक चेंडू येणाऱ्या या लिली प्रकारचं वानस मला जवळपास आवडत नाही. तुलनेत मार्च लिली बरी. तिच्या विविधरंगी फुलांचे चारही दिशांना तोंड करून उभे असलेले कर्णे खूप छान दिसतात.
याच दिवसात भुईचाफा पाहायला मिळेल. लिली, निशिगंधासारखे त्याचेही कंद असतात. कंदातून जमिनीलगत येणारे जांभळ्या रंगाचे फूल म्हणजे चाफा. गड्यातून सुरुवातीला पाने येतात आणि ती गळून गेल्यावर तरल जांभळ्या रंगाची, बेळगाव नाजूक मुलायम पाकळ्यांची फुले येतात. कोकण, गोवा, कारवार, एवढ्याच भागात भुईचाफा येतो.
डॉ. क्षीरसागर यांनी मे महिन्याच्या शेवटी कोकणपट्टीत फुलणाऱ्या ‘सीतेची वेणी’ या ऑर्किडबद्दल फार सुंदर लिहिलं आहे. आंबा, मोह, हिरडा अशा वृक्षांचा आभार घेऊन ती वाढते. या ऑर्किडची बारीक मुळे आधारवृक्षाच्या फांद्यांना घट्ट धरून ठेवतात, तर काही जाडसर मुळं हवेत लटकत राहून हवेतील बाष्प शोषून घेतात. याची हिरवी पानं लिलीच्या लांबलचक पानांसारखी वीस ते तीस सेंमी लांब, अरुंद, जाड, मध्यभागी घडीसारखी पन्हाळी असलेली. आधारवृक्षाच्या पानांपेक्षा अगदी वेगळी दिसणारी ही एकमेकांसमोर येणारी पानं खाली झुकलेली दिसतात. साधारणत: मे महिन्याच्या शेवटी या पानांच्या बेचक्यातून 25 ते 30 सेंमी लांबीचा हिरवा, चिवट काडीसारखा पुष्पदंड निघतो. यावर दाटीवाटीने रचलेल्या कळ्या आठ-दहा दिवसांत फुलल्यावर हा लांब लोंबणारा पुष्पदंड दाटी विणीच्या जाडजूड गजऱ्यासारखा दिसू लागतो. दीड ते दोन सेंमी आकाराची, गुलाबी-जांभळे ठिपके असलेल्या पांढरट गुलाबी पाकळ्यांची ही रेखीव फुलं.
सध्या मी कुठल्या झाडाच्या प्रचंड प्रेमात असेल, तर पुण्याची एक खासियत असलेल्या आफ्रिकन महोगनीच्या. मी लुब्ध आहे त्याच्या प्रचंड आकारावर. मी लुब्ध आहे त्याच्या उंचीवर. मी लुब्ध आहे त्याच्या हिरवेपणावर. आपल्याला या पृथ्वीचा एक-तृतीयांश भाग झाडाखाली झाकायचा आहे ना! मग त्यासाठी आफ्रिकन महोगनीसारखे उपयुक्त झाड नाही. सध्या माझे अंतराच्या दृष्टीने सगळ्यात जवळचे नातेवाईक आफ्रिकन महोगनीच आहेत. मी पुण्यात ज्या शनिवारवाड्याजवळ राहतो, त्याच्या दक्षिण आणि पश्चिम बाजूला रांगेने उभे असणाऱ्या महाकाय आफ्रिकन महोगनींना मी रोज भेटतो. दिवसातून एकदा तरी त्यांना हाय-हॅलो केल्याशिवाय मला करमत नाही. पर्यटकांनो, पुण्यात काय पाहावे? याच्या यादीत तुम्ही आफ्रिकन महोगनींचा जरूर समावेश करा.
याच वर्षी मी आफ्रिकन महोगनीची नवपल्लवी पाहिली. मार्चच्या पहिल्या आठवड्यात छोट्या-छोट्या लालसर बदामी रंगाच्या पालवीने डवरून आलेला हा भीमरूपी महारुद्र कसला भव्यसुंदर दिसत होता. असा आनंद महाकाय पिंपळाच्या नवपल्लवीने फक्त होतो. संपूर्ण पानगळ झालेला पिंपळ तरी बराच काळ ओकाबोका राहतो, पण महोगनीच्या पालवीला एवढाही धीर नसतो. वसंत ऋतूत पानगळ होते न् होते तोच कसल्याशा ओढीने दरदरून नवीन पालवी येते. संपातीला सावली देण्याची जटायूला जशी घाई झालेली असते, तशी या गरीब धरेला सावली देण्याची याला घाई झालेली असते. भारीच कौतुक आहे मला महोगनीचे. महोगनीची पाने मोठी, एकांतरित, पिच्छाकृती, संयुक्तपर्ण प्रकारची, गुळगुळीत, हिरवीगार असून पर्णिकांच्या सहा ते आठ जोड्या असतात. पानाची लांबी 20-25 सेंमी. असते. पर्णिका लांबट, दोन्हीकडे निमुळत्या असतात. एप्रिल-मेमध्ये महोगनीला फुले येतात. पानांच्या कक्षांमध्ये छोटे-छोटे, नाजूक तुरे येतात. फुले लहान-लहान पांढरट रंगाची, एकलिंगी असतात. फुलामध्ये चार किंवा पाच सुट्या पाकळ्या असून नर फुलात दहा सूक्ष्म पुंकेसर दिसतात.
महोगनीसारखचं गुलमोहर हे विदेशी झाड. पर म्यां असं न्हाई म्हणणार की मपल्याला ते झाड आवडत न्हाई. कवी हाय न्हवं? कवी लोकास्नी हे झाड कम्पलसरी हाय. मंग त्योव हिंदीतला गुलजारबाबा असू द्या, का मराठीतली बहिणाबाई. समद्यांनी गुलमोहराची बाजू घेतलीच पाह्यजे! आपल्या महान आईची गुलमोहराशी निगडित सुंदर आठवण सोपानदेव चौधरींनी लिहून ठेवलीय. आमच्या विहिरीच्या धावेवर गुलमोहराचा वृक्ष होता. त्याला आई म्हणत असे ‘फुलाजी बोवा’, ‘फुलाजीमहाराज’. आईच्या या फुलाजीमहाराजाची सावली विहिरीच्या दुसऱ्या बाजूला असलेल्या माझ्या चुलत भावाच्या वाटणीवर पडत असे. तो एकदा संतापाने म्हणाला, “या झाडाच्या सावलीत माझे भाजीचे चार-पाच वाफे मरतात, हे झाड तोडून टाक. आईच्या पोटात धस्स झाले. ती म्हणाली, अरे, माझ्या राजा! विहिरीमागचा आपला शेंदऱ्या आंबा समाईक आहे. याची सावली आमच्या बागायतीवर पडते. मग आंब्याचं झाडही तोडायचं का रे? अरे, आंबे खाऊन पोट भरत असेल, पण या फुलाजीमहाराजाकडे- गुलमोहराकडे पाह्यलं की मन भरून जातं! आणखी एका लेखिकेनं लिहिलं आहे, गुलमोहराच्या छोट्या कळ्या आम्ही लहानपणी बाहुलीच्या लग्नात नारळ म्हणून वापरीत असू.
बाकी भडकपणानं सर्वांचं लक्ष वेधणारा गुलमोहर आता रस्तोरस्ती, खेडोपाडी झालाय. त्याची ओळख करून द्यायची मुळी आवश्यकताच नाही. महोगनी, गुलमोहर या विदेशी झाडांनंतर आपण श्रीलंकेतून आलेल्या एका विदेशी पाहुण्याला भेटणार आहोत. तो आहे मास्ट ट्री किंवा आसुपालव. त्याच्या पानाशी खऱ्या अशोकाच्या (सीता अशोक) पानांचे खूपच साम्य आहे. त्यालाच अशोक म्हणण्याची गल्लत अनेकांनी केली आहे. गुलमोहराप्रमाणे याचाही परिचय करून देण्याची गरज नाही. सरळसोट वाढणारा हा खोटा अशोक घराघराच्या अंगणात पोहोचला आहे. तो पर्णशोभिवंत आहे. मेमध्ये त्याला येणारी पोपटी रंगाची नवी पालवी अतिशय सुंदर दिसते, म्हणून त्याची आठवण काढली, एवढेच.
आणखी एक विदेशी पाहुणा आपल्या उद्यानांची शोभा वाढवताना दिसतो, तो म्हणजे बॉटलब्रश. त्याचे वनस्पतीशास्त्रीय नाव आहे कॅलिस्टेमॉन सिट्रीनस. कॅलिस्टेमॉन याचा अर्थ सुंदर पुंकेसर असलेला. बॉटलब्रशच्या फुलांचे, फुलोऱ्याचे सौंदर्य प्रामुख्याने त्याच्या पुंकेसराच्या मनोहारी लाल रंगामध्ये असते. वसंत ऋतू आणि उन्हाळ्यात फुलांचा मुख्य बहर असला तरी हिवाळ्याचे तीन महिने सोडल्यास बॉटलब्रश सर्व काळ कमी-जास्त प्रमाणात फुललेले दिसतील. अत्यंत दिखाऊ, चमकदार, सरळ उभे राहिलेले पुंकेसर फांदीवर अशा प्रकारे गोलाकार रचलेले असतात की, बाटली धुण्याच्या लालभडक केसांच्या लांब ब्रशचीच आठवण व्हावी.
– विश्वावसू काशिकर