-हिमांशू
कोणत्याही तंत्रज्ञानाचा दुरुपयोगच सर्वांत आधी व्हायला हवा का? प्रत्येक तंत्रज्ञानाचा दुरुपयोगच अधिक होत असेल, तर तो करणाऱ्यांचं जाळं भेदणारी यंत्रणा आधीच तयार का होत नाही? हे दोन असे प्रश्न आहेत, ज्यांची उत्तरे सद्यःस्थितीत कुणाकडेच नाहीत.
“डिजिटल क्रांती’चे ढोल वाजवत असताना त्या आवाजात हे “छोटे-छोटे’ प्रश्न कुणाला ऐकूही येत नाहीत. एवढी क्रांती एकदा झाली की आपले हात आभाळाला लागणार या मस्तीत आपण असतो. टू-जी असताना थ्री-जीची आणि फोर-जी असताना फाइव्ह-जीची स्वप्नं रंगवत आपण निर्धास्त झोपून राहतो. मग या झोपेचा फायदा घेणारे पुढे सरसावतात आणि हातोहात गंडा घालून चालायला लागतात. मुख्य म्हणजे पारंपरिक चोर-दरोडेखोरांसारखे ते आपल्याला दिसतही नाहीत. मग सरकारकडून आणि पोलीस यंत्रणेतल्या सायबर शाखेतून आपल्याला “सावध राहा, सावध राहा’ म्हणून ओरडून सांगितलं जाऊ लागतं.
रिझर्व्ह बॅंकेनं नुकतंच आपल्याला पुन्हा एकदा सावध केलंय. हा धोका आपल्याला यापूर्वीही रिझर्व्ह बॅंकेनं सांगितला होता. परंतु तरीही लोकांना फसायचा बिलकूल कंटाळा येत नाहीये. सध्याच्या स्थितीत “कर्ज हवंय का,’ असं शंभर लोकांना विचारलं तर पन्नासाहून अधिक लोक हात वर करतील. यंदाच्या अनाकलनीय आणि अकल्पित परिस्थितीमुळे अनेकांची स्थिती केविलवाणी झाली आहे. कुटुंब स्थिरस्थावर करण्यासाठी, नवा डाव मांडण्यासाठी अनेकांना कर्ज हवंय.
कोविड-19 मुळे उद्भवलेल्या परिस्थितीच्या पार्श्वभूमीवर उद्योग-व्यवसाय पुन्हा सुरू करण्यासाठी बॅंकांनी कर्ज द्यावीत अशी सरकारची अपेक्षा असली तरी व्यक्तिगत कर्ज देण्यास मात्र बॅंका असमर्थ आहेत. काहीजणांनी आधीच कर्ज घेऊन फ्लॅट घेतलाय; पण नोकरी गेल्यामुळे ईएमआय थकलाय. अशा स्थितीत नवी नोकरी शोधायची की कर्जासकट घर विकायचं, अशा मनःस्थितीत काहीजण “मध्यावधी जुळणी’ करतायत. याच परिस्थितीचा फायदा घेऊन काही “डिजिटल सावकार’ सायबर विश्वात धुमाकूळ घालतायत.
चित्रपटात दाखवतात तसेच हे सावकार आहेत; पण अदृश्य! सावकारीच्या या पुढच्या पिढीनं “ऑनलाइन लेंडिंग मोबाइल ऍप’ सुरू केलीत. तातडीची गरज भागवून आपली जीवनशैली कायम राखण्यासाठी लगेच कर्जपुरवठा होत असल्यामुळे अनेक लोक या सावकारांना बळी पडतायत. खरं तर जूनमध्येच रिझर्व्ह बॅंकेनं अशा ऍपच्या माध्यमातून कर्ज घेऊ नका असं बजावलं होतं. परंतु अजूनही लोक या सावकारांच्या जाळ्यात अडकतच आहेत, हे लक्षात आल्यावर रिझर्व्ह बॅंकेनं पुन्हा सावध केलंय. ही कर्जं सामान्यतः अल्प मुदतीची असतात आणि अव्वाच्या सव्वा व्याज आकारलं जातं. कर्ज थकल्यावर ज्याप्रमाणं सावकाराची “माणसं’ दारात येऊन दम देतात, तसाच दम कर्जदाराला आणि कुटुंबीयांना फोनवरून मिळू लागलाय.
असभ्य आणि अर्वाच्च भाषेनंच सायबर दुनिया व्यापून जाणार असेल तर काय कामाची अशी डिजिटल क्रांती? समाजमाध्यमांवर खोटी नावं धारण करून फिरणारे बहुरूपी एकमेकांना असभ्य शिवीगाळ करतात आणि इथं हे डिजिटल सावकार कर्जवसुलीसाठी तीच भाषा वापरतात. कर्ज घेणाऱ्याच्या मोबाइलवरून वारंवार कोणत्या नंबरवर फोन केले जातात, यावर “वॉच’ ठेवून संबंधितांना “जामीनदार’ करणाऱ्या आणि कोणताही मुलाहिजा न बाळगता संबंधितांना शिव्या देणाऱ्या या डिजिटल सावकारांचा बंदोबस्त लवकरात लवकर झाला पाहिजे.