सोळाव्या शतकातील गोष्ट आहे. लढाईतून परतलेल्या एका सैनिकाच्या डाव्या तळपायाला प्रचंड खाज सुटली होती. तो डॉक्टरकडे गेला. आता तुम्ही म्हणाल की यात काय वेगळं आहे? त्यात वेगळंच नव्हे तर अद्भुत असं आहे की त्या सैनिकाला डावा पायच नव्हता! म्हणजे त्याच्या नसलेल्या तळपायाला खाज सुटली होती! एका पेशंटला हातच नव्हता तरी त्याला हात हलवल्याची भावना होत होती.
मला एक बिनडोक वरिष्ठ अधिकारी विचित्र प्रश्न विचारून भंडावून सोडत असे. तो एके दिवशी डोके दुखत असल्याची तक्रार करू लागला. नंतर मी माझ्या सहकाऱ्यांना म्हणालो, ही त्याची फॅंटम फीलिंग आहे! सहकारी म्हणाले, म्हणजे काय? मी उत्तरलो, जो भागच नाही तो दुखत असेल तर ती भ्रमभावना म्हणजे फॅंटम फीलिंगच नाही का?
गमतीचा भाग सोडला तरी भ्रमभावना ही विचार करण्यासारखी गोष्ट आहे. याचं शास्त्रीय कारण असं आहे की वर्षानुवर्षं जी भावना किंवा संवेदना एखाद्या अवयवातून होत आली आहे ती तो अवयव नाहीसा झाल्यानं मेंदूमध्ये गोंधळ उडतो. अवयव नाहीसा झाल्यानं जवळपासचे मज्जातंतू काही कारणानं उद्दीपित झाले तर अशी संवेदना आणि वेदनाही होऊ शकते. मात्र याला उपाय नाही. बराच काळ जाऊ दिल्यावर मेंदूला ज्ञान होतं की अमुक अमुक अवयव नाही आणि मग हळूहळू फॅंटम फीलिंग कमी होऊ लागते. मसाज, हलकेसे विद्युच्चेतन, उष्ण-शीतोपचार या पद्धतींनीही भ्रमभावना कमी करता येऊ शकते.
शास्त्रज्ञांचं मत असंही आहे की अवयव विलग होण्यापूर्वी जर त्याला इजा झाली असेल तर ती संवेदना विलग झाल्यावरही अवशिष्ट संवेदना या नात्यानं येऊ शकते आणि भ्रमभावनेचं हेही कारण असू शकतं. भ्रमवेदनेच्या प्रकाराला वेदनास्मृती (पेन मेमरी) अशा नावानं ओळखलं जातं सामान्य माणसाला फॅंटम फीलिंग येऊ शकते का? याचं उत्तर होय असं आहे. कधी कधी आपल्याला कुणीतरी स्पर्श केला आहे अशी संवेदना होते पण प्रत्यक्षात कुणीही स्पर्श केलेला नसतो. काहींना तर कुणीतरी टोचत आहे अशीही भ्रमभावना होते. अजून एक विचित्र प्रकार म्हणजे काही लोकांना उजव्या हाताला स्पर्श केल्यावर उजव्या पायाला स्पर्श झाल्याची भावना होते. अनेकांना कुणीतरी बोलत असल्याचा किंवा हाक मारत असल्याचा भास होतो. या सर्व भ्रमभावना आहेत.
ज्याप्रमाणे प्रौढ व्यक्तींना भ्रमभावना होते तशीच ती वयात येऊ पाहणाऱ्या व्यक्तींनाही येऊ शकते असं सिद्ध झालेलं आहे. बालकांना अशी भावना होते की नाही याबाबत नक्की सांगता येत नाही. भूल दिल्यावर तसंच मादक पदार्थांचं सेवन करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये जी भासमानता (हॅल्युसिनेशन) निर्माण होते तिचा भ्रमभावनेशी निकटचा संबंध असावा, असं काही शास्त्रज्ञांचं मत आहे. मनुष्याप्रमाणे इतर प्राण्यांनाही भ्रमभावना होतात का? उत्तर सांगणं कठीण आहे. पण एका शास्त्रज्ञानं केलेल्या निरीक्षणानुसार शेपटी कापून टाकलेली कुत्रीसुद्धा आपली शेपटी पकडण्यासाठी गोलगोल फिरतात (याला इंग्रजीत टेल चेझिंग किंवा स्पिनिंग असं म्हणतात आणि बहुतांश कुत्र्यांमध्ये अशी वर्तणूक असते) असं आढळून आलेलं आहे. हा फॅंटम फीलिंगचाच प्रकार असावा असं वाटतं. काही वेळा काही कुत्री जवळपास काहीही नसताना किंवा कुणीही डिवचलेलं नसताना भुंकताना दिसतात. हा भ्रमभावनेचा प्रकार तर नसावा? भ्रमवेदना (न्यूरोपॅथिक पेन) म्हणजे नसलेल्या अवयवाला होणारी वेदना काही मांजरांमध्ये संशोधित झालेली आहे.
हेलन क्रेमर नावाच्या न्यू यॉर्कस्थित उपचारतज्ज्ञ विदुषीचं म्हणणं असं आहे की आपल्या मनात कधी कधी कारणाशिवाय उफाळून येणाऱ्या भावना या भ्रमभावनाच असतात आणि त्यांचं मूळ बालवयात किवा वाढत्या वयात आलेल्या अनुभवांशी असतं. ते अनुभव मेंदूमध्ये खोलवर बिंबित झालेले असतात आणि काही कारणांनी प्रवर्तित (ट्रिगर) होतात आणि आपल्या मनामध्ये नकळत भावना उफाळून येतात. यामुळे निर्माण होणाऱ्या मानसिक त्रासाचं निवारण करण्याकरता क्रेमर बाईंनी मानसोपचार, चिंतन, ध्यानधारणा इत्यादी उपाय सुचवलेले आहेत. म्हणजे एकूण भ्रमभावना ही भ्रामक समजूत नाही तर!
– श्रीनिवास शारंगपाणी