आपलं जीवन हे स्पर्धेनं व्यापून टाकलं आहे. कधी कधी आपण स्पर्धेत आहोत हे सुद्धा आपल्या लक्षात येत नाही इतकं आपण तीमध्ये गुंतून गेलेलो असतो. जेव्हा कामावर जाण्यासाठी आपण बस किंवा ट्रेन पकडण्यासाठी धावत असतो तेव्हा ती स्पर्धाच असते- घड्याळाच्या काट्यांशी, काळाशी. आपण जगत असतो ती देखील एक स्पर्धाच आहे- शक्य तेवढं मृत्यूला लांबवर ढकलण्याची.
जीवनातल्या कुठल्याही टप्प्याकडे निरखून पाहिलं तर आपल्याला स्पर्धा दिसून येईल. शिक्षणामध्ये आपल्याला चांगले मार्क मिळावेत म्हणून आपण धडपडत असतो. ही स्पर्धाच आहे. अलीकडे “स्पर्धा परीक्षा’ असा एक शब्दसमुच्चय वारंवार वापरला जातो. मला त्याचं हसू येतं. प्रत्येक परीक्षा ही स्पर्धा परीक्षाच असते. आपण नोकरीत भरपूर काम करण्याचा प्रयत्न करतो (निदान तसं बॉसला दिसेल असं करतो!), आपल्या बरोबरीच्या सहकाऱ्यांपेक्षा आपण किती लवकर काम आटोपतो आहोत किंवा जास्त चांगल्या दर्जाचं काम करत आहोत, असं दाखवण्याचा आपला सतत प्रयत्न चालू असतो. ही स्पर्धाच आहे.
कुठलंही क्षेत्र निवडा, त्यात स्पर्धा आलीच. व्यापारामध्ये प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा कमी भावात, त्वरित आणि चांगल्या दर्जाची वस्तू किंवा सेवा देणे म्हणजे स्पर्धा. कला आणि साहित्य यातही स्पर्धा आहेतच. नृत्य आणि गायनाच्या स्पर्धा असतात, परीक्षाही असतात. पण अलीकडे रिऍलिटी शो नावाच्या प्रकारातून एक मोठीच स्पर्धा निर्माण झाली आहे. अतिशय लहान वयात या स्पर्धेत यश मिळू न शकल्यानं काही गंभीर परिणामही झाल्याचं ऐकिवात आहे. नाट्यस्पर्धांमधून कला प्रेक्षकांसमोर मांडणं हे पूर्वीपासून चालत आलेलं आहे; पण आता तर या स्पर्धा मालिका आणि चित्रपट यांमधील प्रवेशासाठीचा उड्डाणफळी (स्प्रिंगबोर्ड) ठरतो आहे.
क्रीडा प्रकारांमध्ये तर स्पर्धाच स्पर्धा आहे. जास्तीत जास्त धावा काढणे, अधिक धावा न देता जास्तीत जास्त गडी बाद करणे ही स्पर्धा नसेल तर क्रिकेटचा सामना कसा जिंकता येईल? ऍथलेटिक्समध्ये तर सर्वात जास्त वेगानं पळणं किंवा पोहणं तसंच इतरांपेक्षा अधिक लांब किंवा उंच उडी मारणं, सर्वात आकर्षक कसरती (जिम्नॅस्टिक्स) करून दाखवणे या सर्व क्रीडाप्रकारांमध्ये स्पर्धाच अंतर्भूत आहे.
सौंदर्यस्पर्धा या अनेक दशकांपासून घेतल्या जात आहेत; पण आता त्याचं खूप व्यावसायिकीकरण झालं आहे. स्पर्धेत उमेदवार म्हणून तयार करण्यासाठी “ग्रूमिंग’चा मोठा व्यवसाय पुढे आलेला आहे. यातील यश हेही मनोरंजन क्षेत्रातील पहिली पायरी म्हणून समजलं जातं.
आजकाल कुठल्याही- विशेषतः व्यावसायिक आणि शैक्षणिक- स्पर्धेत टिकून राहायचं असेल तर खूप पुढचा विचार करावा लागतो.
इनोव्हेशन म्हणजे नवकल्पकता ही देखील आवश्यक आहे. याचं कारण असं आहे की व्यापकतेमुळे स्पर्धकांची संख्याही खूप मोठी झाली आहे. त्यात निभाव लागायचा असेल तर कल्पकता हीच स्पर्धकाला पुढे नेऊ शकते. याचं एक महत्त्वाचं उदाहरण म्हणजे वाहन उद्योग. गेल्या शतकात या उद्योगाची भरमसाठ वाढ होऊन स्पर्धक वाढले. परिणामी क्षेत्र संपृक्त झालं. मग मोठ्या कंपन्यांनी लहान कंपन्यांचं अधिग्रहण केलं. तरीही फारसा फरक पडला नाही. मग नवकल्पना घेऊन या क्षेत्राबाहेरच्या कंपन्यांनी इलेक्ट्रिक आणि पूर्णपणे स्वयंचलित वाहनांच्या नवकल्पना आणून व्यवसायावर कब्जा मिळवला.
पण स्पर्धा जशी आवश्यक आहे तशीच ती उपद्रवीही आहे. स्पर्धा सीमित असली तर योग्य अन्यथा ती जीवघेणी ठरू शकते. अयशस्वी झाल्यामुळे निराश होऊन आत्महत्येची अथवा हत्येची अनेक उदाहरणं समोर आली आहेत आणि वाढत आहेत.
राष्ट्रांमधील स्पर्धा जगाला वेगळ्याच दिशेला घेऊन जाते. गेल्या शतकात दुसऱ्या महायुद्धानंतर सोव्हिएत युनियन आणि अमेरिका यांच्यात तीव्र स्पर्धा होती. त्यामुळे अवकाश क्षेत्रात खूप प्रगती झाली असली तरी घातक अस्त्रांचीही मोठ्या प्रमाणात निर्मिती झाली. आता स्पर्धा चीन आणि अमेरिकेत आहे आणि त्यामुळे गोंधळाची परिस्थिती जगात निर्माण झाल्याचं दिसत आहे. भारतही आता एक आघाडीचं राष्ट्र म्हणून उदयाला येत असल्यानं स्पर्धेचे आयाम व्यापक होण्याची चिन्हं दिसू लागली आहेत.
– श्रीनिवास शारंगपाणी