व्हित्तोरिओ डी सिका दिग्दर्शित “बायसिकल थिव्ज’ हा चित्रपट म्हणजे इटालियन नववास्तववादाचे प्रतिबिंब आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या इटलीमध्ये राहणाऱ्या सामान्य बेरोजगार माणसाच्या जगण्याच्या संघर्षाची ही कथा आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतर इटली आर्थिकदृष्ट्या खूपच कमजोर झाला होता. बेरोजगारी, महागाई, काळाबाजार, टंचाई यांमुळे तेथील सामान्य माणसाचे जीवन विस्कळीत झाले होते. दुसऱ्या महायुद्धातनंतर मुसोलिनीचे सरकार कोसळल्यामुळे इटलीत नववास्तववादी सिनेमांची (निवोरियलीझम) सुरुवात झाली.
युद्धाच्या काळात अनेक चित्रपट स्टुडिओ नष्ट झाले. त्यामुळे पुढे सामान्य माणूस, गरिबी, अत्याचार, निराशा या विषयांवर भाष्य करणारे सिनेमे येऊ लागले आणि हे सिनेमे शहरी आणि ग्रामीण भागात काही वेळा रस्त्यावर चित्रीत केले जात होते. यातून नववास्तववादी चित्रपट शैलीला सुरुवात झाली. या सिनेमांमध्ये व्यावसायिक नसलेल्या कलाकारांचा वापर केला जाऊ लागला. यामुळेच इटलीमध्ये अनेक सांस्कृतिक बदलांना सुरुवात झाली.
1948 मध्ये प्रदर्शित झालेला “बायसिकल थिव्ज’ हा चित्रपट जगातल्या सर्वोत्तम चित्रपटांपैकी एक गणला जातो. लुईगी बार्तोलिनी यांच्या “बायसिकल थिव्ज’ याच नावाच्या कादंबरीवरून सीझर जेवात्तिनी यांनी या चित्रपटाची पटकथा लिहिली आहे. या चित्रपटाची कथा दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या रोममध्ये घडते. कथेचे मुख्य पात्र अँटनियो रिक्की (लॅंबार्तो मॅग्गिओरानी) बेरोजगार व्यक्ती असली तरी त्याचा मुलगा ब्रुनो (एंझो स्टैओला) मला निरिक्षणात्मक दृष्ट्या मुख्य पात्र वाटतो.
चित्रपटाची मांडणी अगदी सरळ आहे. सिनेमाचा नायक अँटनियो रिक्की गरीब आणि बेरोजगार गृहस्थ आहे. त्याला पोस्टर चिटकविण्याची नोकरी मिळते; पण त्यासाठी स्वतःची सायकल असावी ही अट असते. त्यासाठी त्याची पत्नी मारिया (लिआनेला कॅरेल) घरातले काही कपडे विकून त्याला सायकल घेण्यासाठी पैसे देते. परंतु नवीन सायकल आणि नोकरीचा आनंद फार काळ टिकत नाही. कारण नोकरीच्या पहिल्याच दिवशी त्याची सायकल चोरीला जाते. त्यानंतर रिक्की आणि त्याचा लहान मुलगा ब्रुनो यांचा सायकल शोधात चाललेला संघर्ष दाखवण्यात आला आहे. चित्रपटाच्या सुरुवातीचे दृश्य प्रत्येकाची नोकरीसाठी दाखवलेली धडपड, इटालियन सामान्य लोकांचा जगण्याचा संघर्ष आणि बेरोजगारी दाखवते.
पुढे रिक्कीला नोकरी मिळते परंतु त्यासाठी असणारी सायकलची अट तो मारियाला बोलून दाखवतो. दोघे पाण्याची बकेट घेऊन घरात जातात तेव्हा मारियाच्या चेहऱ्यावरून रिक्कीच्या चेहऱ्यावर शिफ्ट होणारा फोकस दोघांच्या मनात असलेली सारखी चिंता आणि विचार टिपतो. पुढे मारिया घरातले पलंगावरचे कपडे विकायला घेऊन जाते आणि समोरची व्यक्ती हिशोब करत असताना खिडकीतून ती नखं तोंडात घालते. त्यावरून तिचा भावनिक स्वभाव आणि मनाची घालमेल टिपता येते. पुढे एक व्यक्ती ते कपड्यांचे गाठोडे ठेवण्यासाठी एका रॅकवर उंच चढतो. तेव्हा तिथे त्या रॅकमध्ये ठेवलेले कपडे जणू अनेक सामान्य माणसांचे स्वप्न आहेत, असे भासतात.
पुढे चित्रपटात आपल्यासमोर सायकल पुसताना रिक्कीचा छोटा मुलगा ब्रुनोचे पात्र येते. ब्रुनो वयाने लहान असला तरी त्यामध्ये प्रौढ व्यक्तीसारखा समजूतदारपणा दाखवला आहे. तो आपल्या वडिलांच्या सायकलची काळजी घेतो. वडिलांपेक्षा जास्त याला सायकलची माहिती असते. घरातून निघताना तो खिडकी लावून घेतो जेणेकरून आपल्या लहान भावाची झोपमोड होणार नाही. स्वतःची वेशभूषा आणि केशभूषा तो स्वतःच करतो. कामालाही जातो. यावरून त्याचा स्वावलंबी स्वभाव दिसतो. सुरुवातीला काही सीनमध्ये रिक्कीने उचलून घेतलेली सायकल रिक्कीची तिच्याबद्दलची आत्मियता दाखवतो.
सिनेमामध्ये अनेकदा जास्त लांबीचे शॉट दाखवले आहेत ज्यामुळे अनेक प्रसंगात प्रेक्षकाला तिथे उपस्थित असल्याचे जाणवते तर काही पात्राला फॉलो करणारा कॅमेरा आपल्याला त्याच्यासोबत कथेत घेऊन जातो.
चित्रपटात एका सीनमध्ये रिक्की जेव्हा मेरीला उचलून त्याची नोकरीची जागा दाखवताना तिच्या तोंडावर लावण्यात आलेली खिडकी आणि त्यानंतरचे तिचे ते अपमानकारक हसणं अजून नजेरेसमोरून जात नाही. सायकल शोधत असताना पावसात घेतलेले दृश्य संघर्षाची खोली वाढवते. एकवेळ तर प्रेक्षक म्हणून असेही वाटू लागते की सायकल मिळत नाही म्हणून रिक्कीच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम झाला असेल. परंतु पुढे एका प्रसंगात जेव्हा त्याला चोर सापडतो तेव्हा आजूबाजूला असणारे लोक चोराला साथ देतात हे दृश्य मनाला बोचत राहते. या शोधाच्या संघर्षात रिक्कीकडून अनेक वेळा स्वतःचा मुलगा ब्रुनो दुर्लक्षित केला जातो.
चित्रपटाचे शेवटचे दृश्य मात्र मला सगळ्यात जास्त आवडले आणि तितकेच काळजाला स्पर्शून गेले. वडिलांनी चोरी केली आहे हे पाहून ब्रुनोचे दुःखी झालेले मन जणू त्याच्या डोळ्यांमधून दुःखाला वाट मोकळी करून देतं, असे दिसते. पुढे मुलाशी लवकर नजर न मिळवू शकणारा रिक्की माणसांच्या घोळक्यात पुन्हा विरळ होऊन जातो. कारण उद्या पुन्हा नोकरीचा शोध घ्यायचा असतो.
– प्रा. शुभम तांगडे (जैन)