-गणेश काळे
कृषी क्षेत्रात नैसर्गिक संसाधनांच्या मॅपिंगसाठी जीआयएस हे एक प्रभावी अस्त्र म्हणून समोर आले आहे आणि पिकाच्या वाढीवर परिणाम करणाऱ्या विविध घटकांसंबंधी माहिती जाणून घेण्यास त्यामुळे मदत मिळाली आहे. शेतीच्या मॅपिंगसारख्या उपाययोजना मृदा व्यवस्थापनावर नजर ठेवण्यास तसेच शेतातील सिंचनावर नजर ठेवण्यासही उपयुक्त ठरतात.
शेती हे सुमारे 58 टक्के भारतीयांचे उपजीविकेचे प्रमुख साधन आहे आणि देशाच्या सकल राष्ट्रीय उत्पादनात (जीडीपी) शेतीचा वाटा सुमारे 15.4 टक्के एवढा आहे. या क्षेत्राचे भवितव्य नवीन तंत्रज्ञानावर अवलंबून असेल आणि हे तंत्रज्ञान वापरण्यास सोपे, कमी गुंतवणुकीत उपलब्ध होणारे तसेच भारतातील जलवायू परिवर्तनाच्या समस्येवर मात करणारे असायला हवे. यातून संशोधनासाठी उपयुक्त आकडेवारी मिळते, शाश्वत नियोजनाचे निष्कर्ष चांगले निघतात तसेच अधिक सुधारित बियाणे व पिकासाठी सातत्याने जनुकीय सुधारणाही होत राहते. ज्ञान आणि व्यवहारामधील दरी यामुळे कमी होते. जमीन आणि अन्य संसाधनांच्या योग्य वापरासंबंधी सर्वेक्षण होऊ शकते तसेच नैसर्गिक संसाधनांच्या शाश्वत वापराबरोबरच उत्तम व्यवस्थापनही शक्य होते. भौगोलिक माहितीची यंत्रणा म्हणजेच जीआयएस तंत्रज्ञानाचा वापर या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. शेतीच्या क्षेत्रात या तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे शेतकऱ्यांना उत्पादन वाढविण्यात गेल्या काही वर्षांमध्ये मदत मिळाली आहे. जमीन आणि अन्य संसाधनांच्या व्यवस्थापनाचा खर्च सातत्याने कमी होत आहे तसेच अधिक सक्षम व्यवस्थापनही शक्य झाले आहे.
बहुआयामी उपाययोजनांचा अवलंब केल्याने जीआयएस पिकाच्या उत्पादनाचा अंदाज बांधण्यासाठी क्रॉप मॅपिंग, पिके आणि त्यांच्या आरोग्यासंबंधी अंदाज बांधणे, सिंचनाच्या सद्यस्थितीचे आकलन करणे, मृदा आणि सिंचनात झालेल्या परिवर्तनाचे मूल्यमापन करणे, स्थायित्व आकलनासाठी अभ्यास करणे, मातीची धूप होत असल्यास ती ओळखून उपाययोजना करणे, विस्तृत वनस्पती कव्हरेज आणि निगराणीसाठी कृषी मॅपिंग, पिकांची मॉडेल विकसित करणे, पाण्याचा निचरा करण्यासाठी प्रभावी उपाययोजना करणे, तसेच कीटकनाशक व्यवस्थापनात हे तंत्रज्ञान महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते. अन्य तांत्रिक संशोधनांबरोबरच जीआयएस तंत्रज्ञान शेती क्षेत्रासाठी गतिशील सेवा उपलब्ध करण्यासाठी लाभदायक ठरू शकते. त्याचे निष्कर्ष अधिक अचूक असतात आणि पिकासंबंधी अंदाज बांधण्यासाठी तसेच सध्याच्या संकटाच्या काळात अनिश्चितता कमी करण्यासाठीही त्याचा उपयोग होऊ शकतो.
अनेक प्रकारचे तंत्रज्ञान एकत्रितरीत्या वापरल्यास अचूक शेतीचा प्रयोग शेताच्या स्तरावर करता येतो. परंतु त्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. छोट्या आणि विशिष्ट पिकांच्या स्तरावर कृषी व्यवस्थापनाचा अर्थ प्रत्येक शेताची ओळख अनिवार्य करणे हा आहे. अचूक शेतीचे क्रियान्वयन पारंपरिक शेतीत शोध आणि सुधारणा केल्यानेच शक्य होते. त्यामध्ये जीआयएस आणि रिमोट सेन्सिंग अर्थात आरएस तंत्रज्ञानातून अधिकाधिक लाभ प्राप्त करता येऊ शकतो. जिओ-पोझिशनिंग उपकरणांचा उपयोग स्मार्टफोन किंवा सहजपणे हातात पकडता येणाऱ्या उपकरणांच्या मदतीने शक्य आहे. याद्वारे शेतीचे मॅपिंग करून शेतकऱ्यांना विशिष्ट क्षेत्रासंबंधी माहिती दिली जाऊ शकते आणि त्याद्वारे शेतकरी विविध आव्हानांचा मुकाबला करू शकतात. जीआयएस आणि आरएस तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून वेब आधारित ऍपचा लाभ घेता येऊ शकतो. पिकांच्या विविध अवस्थांवर देखरेख, रोगांचे व्यवस्थापन, उत्पादनाचा अंदाज, सॉइल मॅपिंग, वीड मॅपिंग, आजारांची शक्यता असणारे हॉटस्पॉट आदींची माहिती मिळणे शक्य होते.
शेतीच्या क्षेत्रात तंत्रज्ञानातील प्रगतीचा समावेश केल्यामुळे विविध ऍपच्या माध्यमांतून अचूक माहिती मिळू शकते. यात पिकाचे सायम्युलेशन मॉडेल, रोग व्यवस्थापन, खाद्य आणि सुरक्षा विश्लेषण आदी बाबी उपलब्ध आहेत. इंटरनेटवर सातत्याने माहिती देण्याची आवश्यकता विचारात घेऊन असे ऍप उपलब्ध करण्यात आले आहेत, जी पारंपरिक उपकरणांची जागा घेऊ शकतात. या ऍपच्या साह्याने कोट्यवधी लोकांना एकाच ठिकाणी माहिती मिळू शकेल, अशी केंद्रे उभारली जाऊ शकतात. याचा मुख्य फायदा वेळेवर मिळणारी अचूक माहिती हा आहे आणि त्याचा वापर धोरणकर्ते नवीन रणनीतीच्या अंमलबजावणीसाठी करून घेऊ शकतात आणि त्यातूनच शेतीसंबंधीच्या सर्व कामांमध्ये सुधारणा होऊ शकते.
कृषी क्षेत्रात जीआयएस तंत्रज्ञानाचा वापर केल्यामुळे अनेक बाबतीत अचूक माहिती मिळू शकते. त्यामुळे जीआयएस तंत्रज्ञान हे उद्योगांच्या दृष्टीनेही महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते. वेगवेगळ्या ठिकाणच्या शेतकऱ्यांना उत्पन्न वाढविणे, शेती क्षेत्रासंबंधी अधिक माहिती, कृषी विकासाला प्रोत्साहन आणि विविध मुद्दे समजून घेण्यासाठी हे तंत्रज्ञान साह्यभूत ठरू शकते. त्याद्वारे शेतीचे क्षेत्र आणखी मजबूत करता येणे शक्य आहे. शेतीसंबंधी विविध ऍप विकसित करण्यासाठी एक संयुक्त मंच तयार करणे आवश्यक आहे. त्याद्वारे जलस्रोतांची माहिती, पिकाच्या आरोग्यावर देखरेख, यासाठी उपग्रहावरून प्राप्त झालेल्या अनेक छायाचित्रांचा वापर करून उत्पादनासंबंधी अंदाज बांधता येऊ शकेल. या मंचाचा वापर जनतेला माहितीचे प्रसारण करण्यासाठी तसेच मॉडेलिंगसाठी इंटरनेटच्या माध्यमातून डेटा गोळा करण्यासाठी करता येऊ शकतो. जीआयएस क्लाउड तंत्रज्ञानाचा वापर भविष्यात कृषी क्षेत्राच्या विकासासाठी तसेच अधिकाधिक संशोधित माहिती शेतकऱ्यांना देण्यासाठी होऊ शकणार आहे. त्यातून शेतकऱ्यांना आणि सरकारला अचूक माहिती मिळणार असून, त्यामुळे शेतीचे व्यवस्थापन अधिक सुकर बनणार आहे.