माधव विद्वांस
जीवशास्त्रज्ञ, औषधतज्ज्ञ सर अलेक्झांडर फ्लेमिंग यांचा आज जन्मदिन. फ्लेमिंग यांचा जन्म लॉंकफील्डफार्म, डार्व्हेल (स्कॉटलॅंड) येथे 6 ऑगस्ट 1881 रोजी झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण लाउडन मूर येथे झाल्यावर ते वर्ष 1894 मध्ये किल्मारनॉक ऍकॅडेमी येथे दाखल झाले. त्यांनी सेंट मेरीज मेडिकल स्कूलमध्ये प्रवेश घेतला. तेथे त्यांनी वर्ष 1908 मध्ये लंडन युनिव्हर्सिटीतील सर्वोत्तम वैद्यकीय विद्यार्थी म्हणून सुवर्णपदक मिळविले.
खरे तर त्यांना शल्यचिकित्सक व्हावयाचे होते; परंतु सेंट मेरीज हॉस्पिटलमधील रोगप्रतिबंधक विभागातील प्रयोगशाळांमधील कामामुळे आपला उत्कर्ष जीवाणूशास्त्राच्या नवीन क्षेत्रात आहे याची खात्री पटली. तेथे त्यांनी जीवाणूशास्त्रज्ञ आणि प्रतिरक्षाशास्त्रज्ञ सर अल्मरोथ एडवर्ड राइट यांच्या लस उपचार पद्धतीचा अभ्यास केला. तिथे रोग्यांवर उपचार करत असताना त्यांना असे आढळले की, कित्येक रोगी औषधोपचार सुरू नसतानाही बरे होत, यावरून माणसाच्या शरीरात रोगप्रतिकारशक्ती नैसर्गिकरीत्याच असावी, असा फ्लेमिंग यांनी निष्कर्ष काढला.
पहिल्या महायुद्धात फ्लेमिंग सैन्याच्या वैद्यकीय तुकडीत काम करू लागले. युद्धावरून परतल्यावर सेंट मेरीजमध्ये शरीरातील नैसर्गिक प्रतिकारशक्तीवर फ्लेमिंग यांनी संशोधन सुरू केले. प्रामुख्याने पांढऱ्या पेशींसारख्या नैसर्गिक घटकांवर दुष्परिणाम न करता जीवाणू नष्ट करतील अशा घटकांचा शोध त्यांनी सुरू केला. त्यांनी सर्दी झालेल्या व्यक्तीच्या नाकातील स्रावामधून मायाक्रोकॉकस ल्युटस हा जीवाणू प्रयोगशाळेत वाढवला.
त्यानंतर काही काळाने पेट्री प्लेटमधील जीवाणूंच्या वाढीचे निरीक्षण करत असताना फ्लेमिंग यांच्या सर्दी झालेल्या नाकातील स्राव चुकून प्लेटवर पडला. प्लेटवरील जीवाणूंचा समूह त्यामुळे नष्ट झाला. यानंतर त्यांनी रक्तद्रव्य, लाळ, अश्रू यांच्यावर देखील अशा प्रकारचे प्रयोग केले. पेट्री प्लेटवर जेथे या स्रावांचा थेंब पडत असे तिथे मायाक्रोकॉकस ल्युटसमुळे ती वाढ रोखली जात असल्याचे आढळून आले. या प्रयोगातून शरीराला रोगप्रतिकारशक्ती देणारा नैसर्गिक घटक सापडला; परंतु त्याच्या उपयोगाबाबत मर्यादा असल्याचेही त्यांच्या लक्षात आले. शोधाची दिशा मात्र सापडली व त्यांचे काम सुरूच राहिले.
एकदा फ्लेमिंग यांनी रजेवर जाताना स्टॅफिलोकॉकस ऑरास या जीवाणूंची वाढ असलेली पेट्री प्लेट प्रयोगशाळेत ठेवली होती. रजेवरून परत आल्यावर त्यांना त्या पेट्री प्लेटवर बुरशीची वाढ झालेली आढळली. या बुरशीच्याभोवती स्टॅफिलोकॉकस ऑरासची वाढ झालेली नव्हती. दूरवरच्या पेशी मात्र वाढल्या होत्या. यावरून बुरशीतल्या काही घटकांमुळे स्टॅफिलोकॉकस ऑरासच्या पेशी नष्ट झाल्या होत्या, असे अनुमान फ्लेमिंग यांनी काढले व बुरशीमध्ये असलेले द्रव्य म्हणजे हेच ते पेनिसिलीन.
मात्र, पेनिसिलीन शुद्ध स्वरूपात मिळवण्यासाठी तसेच त्याचे गुणधर्म टिकून राहावेत यासाठी फ्लेमिंग यांच्या प्रयोगशाळेत प्रयोग केले गेले, परंतु त्यात यश आले नाही. अखेर ऑक्स्फर्ड विद्यापीठातील हॉर्वर्ड फ्लोरी आणि एर्न्स्ट बोरिस चेन यांच्या नेतृत्वाखालील चमूने पेनिसिलीन शुद्ध स्वरूपात मिळवले. जंतूप्रतिबंधक (अँटीबायोटिक) औषध तयार करण्याचा पायाच फ्लेमिंग यांच्या संशोधनामुळे घातला गेला. त्यानंतर पेनिसिलिनचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन सुरू झाले आणि दुसऱ्या महायुद्धात सैनिकांना होणाऱ्या जंतुसंसर्गावर पेनिसिलीनचे यशस्वी उपचार करण्यात आले.
पेनिसिलीनच्या शोधामुळे आधुनिक औषधाचे जग बदलले; पेनिसिलीनने जगभरातील लोकांना आधार मिळाला. त्यांना हॉर्वर्ड फ्लोरी आणि एर्न्स्ट बोरिस यांच्याबरोबर फिजिओलॉजी व मेडिसीनमधील नोबेल पुरस्कार सामायिकरित्या प्रदान करण्यात आला होता. 11 मार्च 1955 रोजी त्यांचे निधन झाले.