नवी दिल्लीतील प्रगती मैदानावरील इंडियन मोबाइल कॉंग्रेसच्या कार्यक्रमात पंतप्रधान नरेंद्र मोदींच्या हस्ते नुकतेच 5जी सेवेचा शुभारंभ करण्यात आला. जिओ, एअरटेल, व्होडाफोन इत्यादी कंपन्यांनी उपकरणासह 5जीचे प्रात्यक्षिक पंतप्रधानांना दाखवले. देशाच्या वेगवेगळ्या भागातील शालेय विद्यार्थ्यांशी संवाद साधत त्यांनी 5जीच्या भन्नाट वेगाचा आणि आधुनिकतेचा अनुभव घेतला.
सध्यातरी 5जी ही सेवा देशातील काही निवडक मेट्रो शहरांमध्ये सुरू करण्यात येणार आहे. परंतु 2023 पर्यंत देशाच्या सर्व कानाकोपऱ्यात सेवा पोहोचवण्याचा सरकारचा निर्णय प्रशंसनीय आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे केंद्र सरकारने नवीन धोरणाला आकार देत असताना खासगी कंपन्यांना व कार्पोरेट जायंटना थेट दूरसंचार विभागाकडून स्पेक्ट्रम विकत घेण्याची परवानगी दिली आहे. याअगोदर सर्वांना दूरसंचार सेवा पुरवठा करणाऱ्या प्रदात्यांवर अवलंबून राहावे लागत असे. पण आता या निर्णयामुळे या कंपन्यांच्या मदतीशिवाय स्वत:च असे वेगवान नेटवर्क स्थापन करणे खासगी कंपन्यांना सहज शक्य होणार आहे.
गूगल, ऍमेझॉन यासारख्या कंपन्यांनी यापूर्वीच मशीन-टू-मशीन कम्युनिकेशन, इंटरनेट ऑफ थींग्ज, आर्टिफिशीयल इंटलिजन्स या ऍप्लिकेशन्ससाठी थेट स्पेक्ट्रम मिळण्याची मागणी केली होती. तूर्तास त्यांना भाडेतत्त्वावर हा स्पेक्ट्रम दूरसंचार कंपन्यांकडून घ्यावा लागणार आहे. पण पुढील काही वर्षांत त्यांना स्वत:च खासगी नेटवर्क उभारता येईल. देशाच्या अर्थकारणावर नजीकच्या काळात दूरगामी परिणाम करणारा हा निर्णय ठरणार आहे.
5जी मध्ये नेटवर्कला जोडले गेलेल्या साधनांची/उपकरणांची संख्या ही 4जी च्या तुलनेत हजार पटीनं जास्त आहे. भविष्यात तिचा अजून विस्तार होण्याची शक्यता आहे. वेगवेगळ्या स्तरांवर कार्य करणाऱ्या विभिन्न अशा नेटवर्क्सचे जाळे यात यशस्वीपणे विणण्यात आले आहे. यामुळे मोठ्या प्रमाणात नेटवर्कची क्षमता वाढली आहे. पूर्वी एखादा भूभाग किंवा सेल कव्हर करण्यासाठी एखादा मोठा अँटेना किंवा बेस स्टेशन वापरले जायचे. पण यामध्ये मोठ्या भूभागाला लहान लहान सेलमध्ये परिवर्तीत करून भिन्न नेटवर्क्सनी ते कव्हर केले जातात. विभिन्न प्रकारचे हे नेटवर्क्स एकमेकांच्या कार्यामध्ये कोणताही अडथळा आणत नाहीत. यांच्यामध्ये समन्वय साधण्याचे असाधारण कार्य बहुस्तरीय 5जी नेटवर्क करत असते. त्यामुळे गर्दीच्या ठिकाणी, आडोशाला, मॉल्समध्ये व एअरपोर्टवर सहजपण विनाअडथळा, वेगवान इंटरनेटशी जोडले जाऊ शकते.
या लहान सेल कव्हर करण्यासाठी कमी पॉवरचे बेस स्टेशन लागतात. आतापर्यंत बेस स्टेशन म्हटलं की बिल्डींगवर उभा केलेला टॉवर आपल्याला आठवतो. पण 5जी मधे बेस स्टेशनचा आकार हा आपल्या घरातल्या फ्रीज इतका लहान असू शकतो. जेणेकरून शहरातल्या सर्वसाधारण ठिकाणी व मोठ्या प्रमाणात त्याचा वापर करणे सहज शक्य झाले आहे. 5जी मध्ये मॅक्रोसेल, मायक्रोसेल, पिको सेल व फेम्टोसेल ज्यामध्ये लहान व कमी पॉवरचे बेस स्टेशन वापरून घरातल्या कानाकोपऱ्यात इंटरनेट उपलब्ध करून दिल जाते. त्याचबरोबर डिव्हाइस-टू-डिव्हाइस, मशीन-टू-मशीन कम्युनिकेशन याद्वारे बेस स्टेशनच्या मदतीशिवाय दोन मोबाइल किंवा सेन्सर, ऍक्चुएटर यासारख्या उपकरणांमध्ये कम्युनिकेशन केले जाते.
उदाहरणादाखल मशीन-टू-मशीन याचा प्रभावीपणे वापर चीनसारख्या राष्ट्राने करून आपलं सैन्यदल सुसज्ज केले आहे. 5जी व इंटरनेट ऑफ थिंग्ज याचं मोठं जाळं उभारून सैन्यदलाचं आधुनिकीकरण करण्याचा सपाटा चीनने लावला आहे. दुर्गम भागात तैनात असलेल्या त्यांच्या प्रत्येक सैनिकाच्या मनगटावर बांधलेल्या घड्याळ्याद्वारे त्या सैनिकाची स्थिती, त्याच्याजवळ असलेल्या शस्त्रसाठ्याची माहिती, त्याचबरोबर तो गंभीर जखमी झाला तर काही अंतरावर असणाऱ्या त्याच्या सहकाऱ्यांना व कंट्रोलरूमला पोहोचवण्याचं कार्य मशीन-टू-मशीन नेटवर्क करते. जवळजवळ 16 लाख 5जी टॉवर्स उभारून गुप्तचर सेवा, टेहळणी या क्षेत्रात मोठी मुसंडी चीनने मारलेली आहे.
केंद्र सरकार 9 स्पेक्ट्रमचा लिलाव करणार असून यामध्ये 600, 700, 800, 900, 1800, 2300, 2500 मेगाहर्टझ या कमी फ्रिक्वेन्सी बॅंडसोबत 3300 मेगाहर्टझ हा मध्यम फ्रिक्वेन्सी बॅंड व 26 गिगाहर्टझ या उच्च फ्रिक्वेन्सी बॅंडचा समावेश आहे. 20 वर्षांसाठीचा हा करार असून स्पेक्ट्रमची किंमत 5 लाख कोटी इतकी जाहीर करण्यात आली आहे. महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे कोणाला नको असेल तर 10 वर्षांनंतर कोणत्याही दायित्वाशिवाय स्पेक्ट्रम परत केंद्र सरकारला परत करण्याची मुभा देण्यात आली आहे. मिलीमीटर वेव्ह बॅंडची रेंज 3 गिगाहर्टझ पासून 300 गिगाहर्टझ अशी विस्तृत आहे. या बॅंडचा वापर आतापर्यंत केवळ मिलीटरी, रडार या ऍप्लीकेशनसाठी झालेला आहे.
यामधे 24 गिगाहर्टझ ते 40 गिगाहर्टझ हा स्पेक्ट्रम 5जी मिलिमीटर वेव्ह समजला जातो. अनेक वर्षांच्या संशोधनाच्या अंती हा स्पेक्ट्रम 5जी साठी वापरला जाऊ शकतो. हे सिद्ध झाल्यानंतर याचा वापर करायला जगातल्या काही प्रमुख राष्ट्रांनी सुरुवात केली आहे. याचा प्रमुख फायदा म्हणजे यातला लहानात लहान भाग सुद्धा 100 पटीने डेटा वाहून नेण्याची व नेटवर्कची क्षमात वाढवू शकतो. अलीबाबाच्या गुहेसारखा मिलिमीटर वेव्ह स्पेक्ट्रमचा हा खजिना भविष्यातल्या वायरलेस कम्युनिकेशनच्या गरजा भागवण्यासाठी सापडला असं म्हटलं तर चुकीचं होणार नाही.
मिलिमीटर वेव्हच्या वापरामुळे या बॅंडमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या मोबाइल, डिव्हाईसेस व इतर उपकरणांच्या निर्मितीला चालना मिळून रोजगाराच्या नव्या संधी उपलब्ध होतील. राजकीय मतभेद विसरून एकत्रितपणे केलेल्या संशोधनामुळे जपान, दक्षिण कोरीया व चीन या आशियाई राष्ट्रांनी मिलिमीटर वेव्ह बॅंडचा वापर करून 5जी सेवा आपापल्या देशात विकसित करण्यात यश मिळवले आहे.
उच्च दर्जाचा वेग व कमीत लागणारा विलंब यामुळे जीवनाची सर्व क्षेत्रे 5जी नेटवर्कमुळे व्यापली जातील. नवसंकल्पनांना चालना मिळून इंडस्ट्री 4.0 ऍप्लीकेशन्स मोठ्या प्रमाणात विकसित होण्यास मदत होईल. इंटरनेट ऑफ थिंग्ज, आर्टीफिशीयल इंटलिजन्स याचा वापर वाढल्यामुळे वाहन उद्योग, वैद्यकीय सेवासुविधा, शेती, उर्जा आणि इतर क्षेत्रे अधिक समृद्ध होतील.