चांद्रयान 3 च्या यशस्वी उड्डाणानंतर इस्रो आता आपले लक्ष पुढच्या एका महत्त्वाकांक्षी मोहिमेवर केंद्रित करीत आहे. ही मोहीम आहे “गगनयान’! नुकतेच 19 जुलै 2023 रोजी इस्रोने आपल्या तमिळनाडूच्या महेंद्रगिरी येथील प्रोपल्शन कॉम्प्लेक्स मधे “गगनयान सर्व्हिस मॉड्युल प्रोपल्शन सिस्टीम’ म्हणजेच एसएमपीएसची यशस्वी चाचणी केली आहे. या बातमीनंतर सर्वांच्या मनात प्रश्न आले असतील की काय आहे ही गगनयान मोहीम? आणि हे एसएमपीएस म्हणजे काय? ही मोहीम इतकी महत्त्वाची का आहे? तर जाणून घेऊया या मोहिमेबद्दल.
गगनयान ही इस्रोची एक महत्त्वाकांक्षी अंतराळ मोहीम आहे. या मोहिमेचा उद्देश तीन जणांचा चमू 3 दिवसांसाठी अंतराळात पाठवणे हा आहे. मानवाला अंतरिक्षात घेऊन जाणारी पहिली भारतीय मोहीम असल्याने गगनयान मोहीम फार महत्त्वाची आहे. ही मोहीम यशस्वी झाल्यास अंतरिक्षात मानव पाठवणारा भारत हा अमेरिका, रशिया आणि चीन नंतर चौथ्या क्रमांकाचा देश ठरेल. या संपूर्ण मोहिमेचा खर्च जवळजवळ 10 हजार कोटी अपेक्षित आहे.
ही संपूर्ण मोहीम तीन टप्प्यांत विभागली आहे.
* पहिल्या टप्प्यांत मानवविरहित यान अंतराळात पाठविले जाईल.
* दुसऱ्या टप्प्यात मानवविरहित यान ‘व्योममित्र’ या रोबोटला घेऊन अंतराळात पाठविले जाईल.
* वर उल्लेख केलेला टप्पा हा सर्वात शेवटचा म्हणजे तिसरा टप्पा आहे. तीन अंतराळवीरांना घेऊन पृथ्वीभोवती 400 कि.मी. च्या कक्षेत हे अंतराळ वाहन नेणे (या कक्षेला लॉ ऑफ ऑर्बिट(एलईओ) असे म्हणतात.) आणि सुरक्षितपणे परत पृथ्वीवर आणणे (भारतीय समुद्रात उतरवणे) हे यात अंतर्भूत आहे.
खरं तर या मोहिमेचा पहिला टप्पा डिसेंबर 2020 मध्ये आणि दुसरा टप्पा जून 2021 मध्ये पार पडणे अपेक्षित होते. पण जागतिक करोना महामारीमुळे इस्रोच्या इतर अनेक मोहिमांप्रमाणेच या मोहिमेवरसुद्धा परिणाम झाला.
गगनयानाचे मुख्यत्वे दोन भाग आहेत.
1) एलव्हीएम लॉंच व्हेईकल मॉड्यूल
2) ऑर्बिटल मॉड्यूल
1) एलव्हीएम – चांद्रयान मोहिमेमध्ये यशस्वीपणे वापरलेले एलव्हीएम 3 हेच रॉकेट गगनयान मोहिमेतसुद्धा वापरले जाणार आहे; परंतु या रॉकेटमधे मानवाला वाहून नेण्यासाठी सुयोग्य बदल केले आहेत. म्हणून त्याचे नामकरण ह्यूमन रेटेड एलव्हीएम (एचएलव्हीएम) असे केले आहे. हे रॉकेट तीन टप्प्यांचे बनले आहे. सॉलिड स्टेज, लिक्वीड स्टेज आणि क्रायोजेनिक स्टेज.
एसएमपीएस – नुकतीच ज्याची चाचणी घेतली गेली ते एसएमपीएस (सर्व्हिस मॉड्यूल प्रोपल्शन सिस्टिम) हे या रॉकेटमधील मुख्य प्रोपल्शन इंजिन आहे. याचा वापर अंतराळयानाला पृथ्वीभोवती कक्षेत ठेवण्यासाठी आणि परत पृथ्वीवर आणण्यासाठी केला जातो. संपूर्ण प्रवासात अंतराळयानाच्या मार्गावर लक्ष ठेवणे आणि तो चुकल्यास दुरुस्त करणे यासाठी देखील या इंजिनचा वापर केला जातो. त्यामुळे ही चाचणी म्हणजे या मोहिमेमधील एक मैलाचा दगड होता. ही चाचणी म्हणजे हॉट टेस्ट होती. याचा अर्थ चाचणीदरम्यान इंजिन काही काळ कार्यरत होते. इंजिनापासून किती ऊर्जा मिळाली? सर्व इंजिने एकत्रितपणे काम करत आहेत की नाही? तसेच उड्डाण करताना काही अडथळे तर नाही ना? इत्यादी गोष्टी या चाचणीदरम्यान तपासल्या गेल्या.
या संपूर्ण मोहिमेत अंतराळवीरांच्या सुरक्षिततेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अंतराळवीरांना अंतराळात पृथ्वीसारखे वातावरण उपलब्ध करून देण्यासाठी आवश्यक अशी लाइफ सपोर्ट सिस्टीम तयार करणे, आणीबाणीच्या वेळी त्यांची सुटका करण्यासाठी व्यवस्था उभी करणे, पृथ्वीवर परतल्यावर त्यांचे आरोग्य पूर्ववत करून त्यांचे पुनर्वसन करणे या सर्व गोष्टींचा अंतर्भाव या मोहिमेत आहे. म्हणूनच प्रत्यक्ष मानवाला अंतराळात नेण्याआधी इतर अनेक चाचण्या घेतल्या जाणार आहेत. इंटेग्रेटेड एअर ड्रॉप टेस्ट (आयएडीटी), पॅड अबोर्ट टेस्ट (पीएटी) आणि टेस्ट व्हेइकल (टीव्ही) फ्लाइट्स या त्या चाचण्या आहेत. सर्व प्रणालीची सुरक्षितता आणि विश्वासार्हता तपासून बघणे हे सर्वात महत्त्वाचे आहे.
2) ऑर्बिटल मॉड्यूल – हे मॉड्यूल पृथ्वीभोवती प्रदक्षिणा घालेल. याचे दोन भाग आहेत.
अ) क्रू मॉड्यूल – येथे अंतराळवीरांची आपण त्यांना गगनवीर म्हणू शकतो, राहण्याची व्यवस्था असेल. ही पृथ्वीसारखे वातावरण असलेली जागा आहे. हे क्रू मॉड्यूल हिंदुस्थान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (एचएएल)ने तयार केले आहे. अंतराळात वापरण्यायोग्य अन्न, गगनवीरांचे आरोग्य, विकिरणांची मोजणी आणि त्यांच्यापासून संरक्षण, पॅराशूटची व्यवस्था, अग्निरोधक यंत्रणा इत्यादी मानव केंद्रित व्यवस्था आणि तंत्रज्ञानासाठी डिफेन्स रिसर्च अँड डेव्हल्पमेंट ऑर्गनायजेशन (डीआरडीओ) पाठबळ पुरवणार आहे.
मोहिमेसाठी निवडलेल्या गगनवीरांच्या आरोग्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी फ्रान्स भारतीय फ्लाइट सर्जनना प्रशिक्षण देईल. फ्रान्समध्ये अंतराळ औषधासाठी एक सुस्थापित यंत्रणा आहे. फ्रेंच स्पेस एजन्सी असलेल्या सीएनईएसची उपकंपनी असलेल्या एमईडीईएस स्पेस क्लिनिकमध्ये स्पेस सर्जन प्रशिक्षण घेतात.
ब) सर्व्हिस मॉड्यूल – क्रू मॉड्यूलला आधार देण्यासाठी आवश्यक त्या सर्व व्यवस्थांचा अंतर्भाव यात होतो. क्रू मॉड्यूल हे सर्व्हिस मॉड्यूलच्या वर बसवले असेल.
गगनवीरांचे प्रशिक्षण – अनेक चाळण्यांनंतर भारतीय वायू दलाच्या चार पायलट्सची निवड गगनवीर म्हणून झाली आहे. निवडीसाठी उड्डाणाचा अनुभव, शारीरिक व मानसिक क्षमता आणि एरोमेडिकल मूल्यांकन हे मुख्य निकष होते. या चार गगनवीरांना स्टार सीटी, रशिया येथील गागारीन कॉस्मोनॉट प्रशिक्षण केंद्रात एक वर्ष प्रशिक्षण दिले गेले. पुढील प्रशिक्षण देण्याची व्यवस्था बंगळुरू येथे निर्माण केली गेली आहे. क्लासरूम प्रशिक्षण, स्पेससूट प्रशिक्षण ट्रेनिंग, शारीरिक क्षमता प्रशिक्षण तसेच सिम्युलेटरचे प्रशिक्षण देण्याचा यात अंतर्भाव आहे. गगनवीरांचा विशिष्ट पोषाख हा रशियातून बनवून घेतला जात आहे.
आपत्कालीन सुटका व्यवस्था – आपत्कालीन परिस्थितीत गगनवीरांच्या सुरक्षिततेसाठी एचएलव्हीएम-3 च्या शंकूकृती नाकावर एक छोटे रॉकेट बसवले आहे ज्याला एस्केप टॉवर असे म्हणतात. जर उड्डाणाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात काही आणीबाणीची परिस्थिती उद्भवली तर हे रॉकेट क्रू मॉड्यूलला घेऊन निमिषार्धात दूर जाईल. सुरक्षित अंतरावर गेल्यानंतर पॅराशूटच्या सहाय्याने क्रू मॉड्यूल सुरक्षितपणे खाली येईल.
कोणत्याही यशस्वी मानवी अंतराळ उड्डाणासाठी कर्मचाऱ्यांची सुरक्षित पुनर्प्राप्ती ही अंतिम पायरी असल्याने, ते अत्यंत महत्त्वाचे आहे. तसेच ही क्रिया कमीत कमी वेळेत पार पाडणे अत्यंत आवश्यक आहे. गगनयान पृथ्वीवर परत येताना समुद्रात उतरणार असल्याने केरळमधील कोची येथे नौदलाच्या वॉटर सर्व्हायव्हल टेस्ट फॅसिलिटी येथे या संबंधीच्या चाचण्या घेतल्या जात आहेत. यापैकी काही चाचण्या बंद तलावात, काही बंदरात तर काही खुल्या समुद्रात पार पडणार आहेत. वॉटर सर्व्हायव्हल टेस्ट फॅसिलिटी ही भारतीय नौदलाची एक अत्याधुनिक सुविधा आहे. या चाचणी अंतर्गत समुद्रातील विविध परिस्थिती, हवामानाच्या विविध परिस्थिती, दिवस/रात्र यांच्या अनुसार खड्ड्यात पडलेल्या विमानातून सुटण्यासाठी चालकांना आणि पुनर्प्राप्ती संघांना प्रशिक्षण दिले जाते. समुद्रातील विविध परिस्थितींचे सिम्युलेशन करण्याची सुविधा येथे उपलब्ध आहे. या चाचण्यानंतर गगनवीरांकडून जो फिडबॅक आणि माहिती मिळेल त्याचा उपयोग कार्यपद्धतीमध्ये सुधारणा करण्यासाठी, उपकरणांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी तसेच प्रशिक्षणाचा आराखडा निश्चित करण्यासाठी केला जाईल.
गगनयान मोहीम कशासाठी?
– या मोहिमेमुळे देशातील विज्ञान तसेच तंत्रज्ञानाचा स्तर वाढवण्यास मदत होईल.
– अशा मोहिमा तरुणांसाठी प्रेरणादायी असतात.
– या मोहिमेमुळे भारताचे स्वतःचे अंतराळ स्थानक स्थापन करण्याचे स्वप्न साकार करण्यास निश्चितच मोठी चालना मिळेल.
– गगनयानाच्या उड्डाण प्रक्रियेत पाचशेहून अधिक कंपन्या सहभागी झाल्या आहेत. यात अनेक संशोधन संस्थासुद्धा आहेत. भारताला स्पर्धात्मक अंतरिक्ष मार्केट बनवण्यासाठी हे क्षेत्र खासगी कंपन्यांना खुले केले गेले आहे.
– आंतरराष्ट्रीय संबंध दृढ करण्यासाठी या मोहिमेमुळे गती मिळेल. सर्वच देशांना आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक बांधणे शक्य होत नाही. त्यामुळे भविष्यात असे अंतराळ स्थानक विकसित करण्यासाठी भारत मोलाचा वाटा उचलू शकेल.
– क्षितिजा कापरे