शरीराच्या सौंदर्यामध्ये चेहऱ्याबरोबर केस आणि शरीर तेवढेच महत्त्वाचे आहे. यामध्ये चेहऱ्यासाठी फेशियल, केसांसाठी कटिंग, कलरिंग, स्टायलिंग, शरीरासाठी वेगवेगळे बॉडी थेरपीचे प्रकार आजपर्यंत आपण पाहिले. आजचा हा खास लेख आपल्या दिवाळी सणासाठी, भारताच्या परंपरेतच मसाजला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. याच परंपरेतील आपल्या महाराष्ट्राचा सर्वात महत्त्वाचा सण दिवाळी. ज्याची सुरुवातच होते अभ्यंग स्नानाने. या अभ्यंग स्नानामध्ये उटणे आणि तेल लावून चोळून मळून स्त्री व पुरुष यांना आंघोळ घातली जाते.
यालाच स्पा थेरपीमध्ये उबटन मसाज असे म्हटले जाते. उबटन मसाजमध्ये शरीरावर केल्या जाणाऱ्या मसाजच्या हालचालींना शास्त्रीय नावाने “एफलराज’ असे प्रामुख्याने म्हटले जाते. एफलराज हालचालीला शरीरावरती हाताचा पूर्ण तळवा वापरून केली जाते. शरीरावरील कोणत्याही भागावर खालून वरच्या दिशेने आपला हात वापरून ही हालचाल करण्यात येते. हातामध्ये उबटन घेऊन ठराविक पद्धतीने हलकासा दबाव देऊन एका लयीत उबटन मसाज करण्यात येतो. यामध्ये वापरण्यात येणारे उटणे अतिशय मऊ सुगंधित असते, त्यामध्ये अनेक वनौषधींचे मिश्रण असते. जसे की, त्यामध्ये नागरमोथा, सुगंधी कचोरा, मुलतानी माती, आंबेहळद, मसूर, डाळ, चंदन, जायफळ पावडर, जटामासी, वाळा या आयुर्वेदाच्या औषधी चुर्णांचे मिश्रण केलेले असते. हे उठणे उबटन मसाजच्या आधी एक तासभर तेलामध्ये भिजवून ठेवावे लागते. उबटणसाठी वापरण्यात येणारी तेल आयुर्वेदिक अथवा आरोमॅटिक असते. यामध्ये साधारणतः बदाम तेल, रोजकेड तेल, लावेंडर, बर्गमोट या प्रकारची तेलं उबटन मसाजमध्ये वापरण्यात येतात.
या तेलांचा समप्रमाणात मिश्रण करून त्यामध्ये उटणे भिजत घातले जाते. तास दोन तास हे छान भिजले की मग उबटन थेरपीसाठी वापरण्यात येते. या चारही तेलांचे वेगळे वेगळे असे औषधी गुणकारी उपयोग आपल्याला या मसाजच्या माध्यमातून मिळतात. उटण्यामध्ये अनेक औषधी वनस्पतींची भुकटी असल्यामुळे शरीरावरील मृत त्वचा निघून जाण्यास मदत होते. त्याचबरोबर त्वचेला निखार आणण्यासाठी याचा उपयोग होऊन त्वचा तुकतुकीत व तजेलदार दिसते. यामधील चार वेगवेगळ्या प्रकारची जी तेल आहेत त्यापैकी बदाम ऑइल हे उत्तम मॉईश्चराईज करते. शरीरातील त्वचेची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढवते. रोज ऑइल शरीरातील पेशी पुनरुत्पादित करण्यासाठी मदतनीस ठरते. त्याचसोबत लव्हेंडर ऑइल अँटिऑक्सिडंट असून अँटिबॅक्टरियल इफेक्ट करते. ज्यामुळे शरीरावर येणाऱ्या ऍलर्जीचं प्रमाण कमी होतं.
त्वचेचा दाह दाग कमी होतो. याचसोबत बर्गमोट ऑइल शरीरावर होणारी जळजळ कमी करून शरीरातील कोलेस्ट्रॉलचे प्रमाण कमी करण्यास मदतनीस ठरते. उत्साह देण्यास मदतनीस ठरते. मूड स्विंगचा प्रॉब्लेम असणाऱ्या लोकांना उत्तम ठरते. अशी वेगवेगळी चार प्रकारची गुणकारी तेलं एकत्र करून त्यामध्ये उटणे भिजत घातल्यानंतर एक वेगळाच अनोखा संगम तयार होतो. याचा वापर करून शरीरावर ठराविक पद्धतीने केले जाणाऱ्या मसाजला उबटन मसाज असे म्हणतात. या मसाजसाठी विशेषतः म्हणजे कोणत्याही कॉन्ट्राडिकेशन्स नाही आहेत. फक्त शरीरावर काही जखम असेल तर तेवढाच भाग वर्ज्य करावा लागतो.
कोणतेही आजार विकार असणाऱ्या लोकांना उबटन मसाज घेता येतो. उबटन मसाज बसूनसुद्धा घेता येतो. पालथे झोपवावे लागत नाही. त्यामुळे बीपी, डायबेटीस असणारी लोकं सुद्धा उबटन मसाज घेऊ शकतात. वर्षातून एकदा तरी हा मसाज जाणीवपूर्वक सगळ्यांनी अनुभवावा म्हणूनच पुरातन काळापासून दिवाळीसारख्या सणाची निर्मिती असावी. याच उबटन मसाज पद्धतीला अभ्यंग स्नान असे म्हटले जाते.
आपल्या प्रकृती अनुसार वैद्यकीय सल्ल्याने योग्य तेल निवडून ते साधारण कोमट करून सकाळी प्रातःविधी पार पाडून सर्वांगाला तेल लावून जिरवावे. तळवे, पाय, कंबर, पोट, छाती, हात, मान, चेहरा, मस्तक या सगळ्या स्थानांना कोमट तेलाने खालून वर अशा एकाच दिशेने हात फिरवत तेल जिरवावे. हे करत असताना आपल्या परिसरात हवा वाहत नसेल (पंखा, एसी चालू नसावा) याची खबरदारी घावी. कोमट तेलाने अभ्यंग केल्याने शरीरातील त्वचेच्या आधारे राहणारा शरीरातील वात दोषाचे शमन होते.
त्वचेखाली असलेल्या स्वेद नलिका प्रसारण पावून मोकळ्या होत शरीरातील मल भाग बाहेर यायला सहज मदत होते. एवढे करून झाल्यावर साधारण अर्धा तास थांबून मग वर सांगितल्याप्रमाणे शरीरावर उबटन मसाज प्रक्रियेकडे वळावे. उबटन मसाज प्रक्रिया ही अशी एक थेरपी आहे जी आपण रोजच्या दैनंदिन जीवनातही करू शकतो. दैनंदिन उटणे अथवा उबटन मसाज करण्याचे अनेक फायदे ठरतात जसे की, त्वचा कोमल बनते. त्वचेला निखार येतो.त्वचेचा वर्ण उजळतो. त्वचेवरील डाग नाहीसे होण्यास मदत होते. चेहरा तेजस्वी, प्रसन्न दिसतो. सुगंधी द्रव्यांमुळे मन प्रसन्न राहते. शरीरातील अनावश्यक मेद (चरबी/वजन) कमी होण्यास मदत होते. मसाज पद्धतीतील हमाम बाथ हा सुद्धा एक अनोखा शरीर सौंदर्य साधनेचा प्रकार. भारतीय इतिहासात हमामबाथ राजे घराण्यांमध्ये शाही स्नान या नावाने ओळखला जायचा. म्हणूनच दिवाळीला आपण अभ्यंग स्नान करत असतो. या अभ्यंग स्नानामध्ये स्वतःच्या शरीराला एक संस्कार दिला जातो.
मूर्धो।भ्यंगात् कर्णयोः शीतमायुः कर्णाभ्यंगात् पादयोरेवमेव।
पादाभ्यंगान्नेत्ररोगान् हरेश्च, नेत्राभ्यंगाद् दन्तरोगाश्च नश्येतस म्हणजेच, डोक्यास तेल लावून मर्दनाने कानविकार दूर होतात. कानाभोवती, कानाच्या पाळीस मसाज तसेच कानात तेल टाकण्याने पायांना त्याचा फायदा मिळतो. डोळ्यास तेलाने हळुवार मसाज केल्याने दातांचे रोग नष्ट होतात. म्हणून मोहरी, करडई इत्यादींसारखी तीव्र तेले वापरु नयेत.
नियमित अभ्यंग स्नान अथवा उबटन मसाज थेरपी वापरल्याने प्रत्येकाला तरुण राहणे, ताणतणावमुक्त राहणे आणि प्रसन्न राहणे सहज शक्य आहे. या उपचारपद्धतीने आयुर्वेदात दिनचर्येच्या उपक्रमांना आपलेसे करून घेतले तर निश्चितच आरोग्य रक्षण हा मंत्र ठरतो, हेच उपचार आपण वैद्यकीय सल्ल्याने घरच्या घरी करूनही आपलं आरोग्य निरोगी आणि प्रसन्न ठेवण्यास सहाय्य करू शकतो.
अभ्यंग विधी आणि काय
भारतीय संस्कृतीचा मोठा आणि महत्त्वाचा सण दिवाळी. आजपर्यंत “सौंदर्याची उपासना’ या सदरामध्ये त्वचेचे, केसांचे, शरीराचे वेगवेगळ्या अशा सौंदर्यशास्त्राच्या थेरपी अथवा ट्रीटमेंट बघत आलो आहोत. सरळ साध्या सोप्या भाषेत सर्वांना याची जाणीव व्हावी, आपण आपल्या केसांवर, शरीरांवर, त्वचेवर ब्युटी पार्लर्स, सलोन अथवा स्पामध्ये जाऊन जेव्हा काही ट्रीटमेंट अथवा प्रक्रिया करून घेत असतो तेव्हा त्याबद्दलची जाणकार माहिती असणे हे खूप गरजेचे असते. त्यासाठीच ही माहितीपूर्ण लेखमाला सादर करत आजपर्यंत आपण वेगवेगळ्या सौंदर्य साधनांच्या प्रक्रियांचा माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे.