- “बीओडी’ आणि “सीओडी’चे प्रमाण मानांकापेक्षा दुप्पट; वार्षिक अहवालाचा निष्कर्ष
पिंपरी – शहरातून वाहणाऱ्या पवना, इंद्रायणी आणि मुळा नदीपात्रात पाण्यातील बी.ओ.डी. (बायोकेमिकल ऑक्सिजन डिमांड) आणि सी.ओ.डी.चे (केमिकल ऑक्सिजन डिमांड) प्रमाण निश्चित मानांकापेक्षा जास्त आढळले आहे. त्याच्या वार्षिक अहवालावरून ही बाब स्पष्ट झाली आहे. त्यासाठी तिन्ही नद्यांतील पाण्यांचे नमुने घेण्यात आले होते. पाण्यातील बीओडी आणि सीओडीचे प्रमाण जेवढे कमी तेवढे पाणी शुद्ध मानले जाते. तथापि, हे प्रमाण निश्चित मानांकाच्या तुलनेत दुपटीपेक्षा अधिक आढळल्याने नद्यामधील जलसृष्टीचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे.
नदीपात्रामध्ये विरघळलेल्या ऑक्सिजनचे म्हणजेचे डी.ओ.चे (डिझॉल्व्हड ऑक्सिजन) प्रमाण निश्चित मानांकापेक्षा मुळा नदीपात्रात तीन ठिकाणी कमी झाल्याचे आढळले आहे. तर, पवना आणि इंद्रायणी नदीपात्रात मात्र एक ते दोन ठिकाणीच हे प्रमाण कमी आढळले आहे. नदीपात्रामध्ये मानांकानुसार डीओचे प्रमाण 2 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत असायला हवे. डी.ओ.चे प्रमाण जितके जास्त तितके ते जलचरांसाठी उपयुक्त ठरते. कारण सूक्ष्म जीव हे पाण्यात विरघळलेल्या स्वरूपात असलेल्या ऑक्सिजनचा वापर करीत असतात.
तसेच, डी.ओ.चे प्रमाण जितके जास्त असते, तितकी त्या पाण्याची शुद्धता चांगली मानली जाते. त्यामुळे पाण्यातील डी.ओ.चे प्रमाण निश्चित मानांकापेक्षा जास्त असणे कधीही चांगले ठरते. मात्र, हे प्रमाण तिन्ही नद्यांमध्ये कमी होत असल्याचे निदर्शनास येऊ लागल्याने जलचर प्राण्यांसाठी ही बाब धोकादायक ठरत आहे. महापालिकेच्या पर्यावरण सद्य:स्थिती अहवालातून (2019-20) हे निष्कर्ष समोर येत आहेत.
पवनेतील “सीओडी’ आणि “बीओडी’मध्ये तिप्पट वाढ
पवना, इंद्रायणी आणि मुळा नदीपात्रात मे-2019 ते जानेवारी-2020 दरम्यान पाण्याचे नमुने घेण्यात आले. पवना नदीपात्रात रावेत, चिंचवड, कासारवाडी, सांगवी, भाटनगर, दापोडी येथे पाण्याचे नमुने घेतले. केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या मानांकानुसार “बीओडी’चे प्रमाण 10 मिलिग्रॅम/लिटर किंवा त्यापेक्षा कमी असणे आवश्यक आहे. तथापि, चिंचवड, कासारवाडी, सांगवी, भाटनगर येथे पवना नदीपात्रामध्ये “बीओडी’चे प्रमाण 20.25 पासून 41.50 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत आढळले. “सीओडी’चे पाण्यातील प्रमाण मानांकानुसार 50 मिलिग्रॅम/लिटर किंवा त्यापेक्षा कमी असायला हवे. तथापि, चिंचवड, कासारवाडी, भाटनगर, दापोडी आदी ठिकाणी हे प्रमाण 50.50 ते 144 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत आढळले आहे. चिंचवड आणि दापोडी येथे पाण्यात विरघळलेल्या ऑक्सिजनचे (डी.ओ.) प्रमाण 0.55 ते 1.65 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत आढळले आहे. निश्चित मानांकानुसार 2 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत हे प्रमाण असणे आवश्यक आहे.
मुळा नदीलाही प्रदूषणाचा विळखा
पवना नदीपाठोपाठ मुळा नदीला देखील प्रदूषणाचा विळखा बसला आहे. शहरातून वाहणाऱ्या मुळा नदीतील पाण्याचे नमुने पिंपळे निलख स्मशानभूमी, द्रुतगती महामार्ग-वाकड, वाकड बंधारा, बालेवाडी बंधारा, पिंपळे निलख पुल आणि बाणेर पुलाजवळ घेण्यात आले. त्यामध्ये “बीओडी’चे पाण्यातील प्रमाण हे निश्चित मानांकाच्या तुलनेत तिप्पट तर, “सीओडी’चे प्रमाण चौपट वाढल्याचे निदर्शनास आले आहे. वाकड-द्रुतगती महामार्गाजवळील नदीपात्रात हे प्रमाण सर्वाधिक आहे. द्रुतगती महामार्ग-वाकड, वाकड बंधारा आणि पिंपळे निलख पुलाजवळील नदीपात्रात “डीओ’चे प्रमाण कमी झाल्याचे निदर्शनास आले आहे. त्यातही द्रुतगती महामार्ग-वाकड येथील नदीपात्रातच सर्वाधिक कमी 1.10 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत “डीओ’ आढळले आहे.
इंद्रायणीत बीओडी आणि सीओडीचे प्रमाण दुप्पट
इंद्रायणी नदीपात्रामध्ये काही ठिकाणी बीओडी आणि सीओडीचे प्रमाण दुप्पट आढळले आहे. तळवडे बंधारा, तळवडे-चाकण पूल, तळवडे स्मशानभूमी, शेलार वस्ती, चिखली मोई पूल, सस्ते वस्ती बंधारा, आळंदी देवाची, निरगुडी आदी ठिकाणी पाण्याचे नमुने तपासण्यात आले. चिखली मोई पुलाजवळील नदीपात्रात 21 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत बीओडीचे प्रमाण आढळले. तर, चिखली मोई पूल आणि सस्ते वस्ती बंधारा येथील नदीपात्रात निश्चित मानांकाच्या तुलनेत दुपटीपेक्षा अधिक सीओडीचे प्रमाण वाढले आहे. 110 ते 127 मिलिग्रॅम/लिटरपर्यंत हे प्रमाण आढळले आहे. चिखली मोई पुलाजवळ घटलेले डीओचे प्रमाण (0.7 ते 1.35) वगळता इंद्रायणी नदीमध्ये अन्य ठिकाणी हे प्रमाण निश्चित मानांकापेक्षा चांगले असल्याचे पाहण्यास मिळते.