– माधव विद्वांस
भारतातील ज्येष्ठ कथ्थक नृत्य कलाकार, शिक्षक, लेखक, संशोधक आणि समीक्षक रोहिणी भाटे यांचा आज स्मृतिदिन. रोहिणी गणेश भाटे यांचा जन्म बिहारची राजधानी पाटणा येथे 14 नोव्हेंबर 1924 रोजी प्रा. गणेश सदाशिव भाटे आणि लीलाताई यांच्या पोटी झाला. त्यांचे जन्मशताब्दी वर्ष 14 नोव्हेंबर 2023 पासून सुरू होईल.
त्या अडीच वर्षांच्या असतानाच पाटणा येथे त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. नंतर त्या आईबरोबर पुणे येथे आल्या. त्यांचे वडील पुरोगामी विचारांचे व क्रांतिकारक होते आणि त्यांच्या आईने त्याच विचारांचा पाठपुरावा करून आपल्या मुलीचे अत्यंत शिस्तीने, तत्त्वनिष्ठतेने व उदार मनाने संगोपन केले.
पुण्यात भावे स्कूलमध्ये रोहिणी भाटे यांचे शिक्षण झाले. त्यांनी मराठी, संस्कृत, हिंदी व इंग्रजी या भाषांवर प्रभुत्व मिळवले होते. शालेय शिक्षणानंतर त्यांचे गायन व नृत्याची आवड पाहून त्यांच्या आईने कलाशाखेत प्रवेश घ्यावा असे सुचविले. त्यांनी सुरुवातीला गुरू पार्वती कुमार यांच्या हाताखाली भरतनाट्यमचे प्रशिक्षण घेतले. तसेच त्यांनी मराठी, संस्कृत हे विषय घेऊन फर्गसन महाविद्यालयातून वर्ष 1946 मध्ये बी.ए.ची पदवी प्राप्त केली.
त्याच वर्षी त्यांनी जयपूर घराण्याच्या सोहनलाल यांच्याकडे कथ्थक शिकायला सुरुवात केली. त्या काळी नृत्यकला शिकण्यासाठी सामाजिक परिस्थिती प्रतिकूल असूनही धाडस करून आईच्या खंबीर पाठिंब्यावर त्यांनी नृत्यकलेत प्राविण्य संपादन केले. वर्ष 1947 मध्ये त्यांनी नृत्यवर्ग सुरू केला. त्यांनी नृत्यभारती या नावाने शास्त्रीय नृत्यकला शिक्षण देणारी संस्था स्थापन केली आणि नृत्यकलेला समाजात दर्जा व प्रतिष्ठाही मिळवून दिली.
यादरम्यान त्या जयपूर घराण्यातील ख्यातनाम गुरू पं. मोहनराव कल्याणपूरकर यांच्या संपर्कात आल्या. त्यांच्याकडे अधिक शिक्षण घेण्यासाठी लखनौला जाऊन राहिल्या तसेच त्यांनी पंडित लच्छू महाराज यांच्याकडे 12 वर्षे साधना केली होती. वर्ष 1952 मध्ये त्यांनी भारतीय सांस्कृतिक शिष्टमंडळाच्या सदस्या म्हणून चीनला भेट दिली. या प्रवासात त्यांना प्राचीन भारतीय नृत्य आणि नाटकाशी संबंधित जुन्या धर्मग्रंथांचा अभ्यास करण्याची संधी मिळाली व त्यामुळे त्याचा उपयोग त्यांनी करून घेतला.
रोहिणी भाटे यांनी खैरागड विद्यापीठाच्या समितीवर काम केले तसेच ललित कला केंद्र, पुणे विद्यापीठ येथे कथ्थक अभ्यासक्रम तयार करण्यासाठी मार्गदर्शन केले, तेथे अभ्यागत व्याख्याता म्हणून काम केले. त्यांनी दिल्ली कथ्थक केंद्रातील विद्यार्थ्यांसाठी परीक्षक म्हणूनही काम केले. रोहिणी भाटे यांनी मराठीत अनेक पुस्तके लिहिली, त्यामधे त्यांचे आत्मचरित्र “माझी नृत्यसाधना’, इसाडोरा डंकन यांच्या आत्मचरित्राचा अनुवाद “मी इसाडोरा’, संगीत आणि नृत्याच्या संस्कृत मॅन्युअलची संपादित आवृत्ती, अभिनय दर्पण, कथ्थक दर्पण दीपिका यांचा समावेश आहे.
त्यांच्या 60 वर्षांच्या नृत्य कारकिर्दीत अनेक कार्यक्रमासह शेकडो नर्तक-नर्तकींना त्यांच्या अकादमीतून प्रशिक्षण दिले. विशेष करून महाराष्ट्रातील मध्यमवर्गीय कुटुंबांमध्ये कथ्थक नृत्य लोकप्रिय केले. त्यांच्या कलाक्षेत्रातील या कामगिरीमुळे त्यांच्या कामावर माहितीपट (डॉक्युमेंटरी) बनवण्यात आला आहे. त्यांना वर्ष 1977 मधे महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार, वर्ष 1979 मध्ये संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार, वर्ष 1990 मध्ये महाराष्ट्र गौरव पुरस्कार, वर्ष 2001 मध्ये कालिदास सन्मान, वर्ष 2007 संगीत नाटक अकादमी दिल्लीकडून अकादमी रत्न अशा विविध पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. 10 ऑक्टोबर 2008 रोजी त्यांचे निधन झाले.