दिवस लहान आणि रात्र लांबत नेणारे कार्तिकाचे दिवस मोठे मजेशीर असतात. संध्याकाळच्या सुरुवातीलाच त्याचं रंगांचं नर्तन सुरू होतं. अंगावर श्यामलपणाची छाया पांघरणारा हा कार्तिक जणू जगातील साऱ्या श्यामलतेचं कौतुक करणारा वाटतो. धूसर, उदी रंगाची आवड असलेला कार्तिक गूढरम्यतेकडे जास्त कल असलेला दिसतो. या दिवसात वृक्षही सावळेच असतात. त्यामुळे कार्तिकाला “संध्यामग्न’ असंच म्हणता येईल.
सरत्या आश्विनाची सोनेरी सोनपावलं आता धूसर होऊ लागली आणि धुक्याच्या पडद्याचा, धुराच्या, उदी रंगाचा कार्तिक सुरू झाला आहे. देवीच्या चरणी आपलं जीवनपुष्प वाहून आपल्या जीवनाची इतिकर्तव्यता झाली, या समजुतीनं कमळाची गोल-गोल वाटोळ्या आकाराची पानं आता नाहीशी होऊ लागली आहेत. आश्विनात आकाशभर पसरलेले, एकमेकांशी पाठशिवणीचा खेळ खेळणारे पांढरे अभ्रे अजूनही वाट चुकलेल्या मुलांसारखे मध्येच डोकावतात. आकाशदेखील मोठ्या कौतुकानं त्यांचं येणं-जाणं निरखत असतं आणि आपल्या मोठमोठ्या विराट बाहूंमध्ये त्यांना कवटाळत असतं. दिवस लहान असणारे आणि रात्र लांबत नेणारे कार्तिकाचे दिवस-रात्र मोठे मजेशीर असतात. संध्याकाळच्या सुरुवातीलाच त्यांचं रंगाचं नर्तन सुरू होतं. माध्यान्हीचा सूर्य कलल्यावर उन्हात एक प्रकारचा कोमटपणा जाणवू लागतो.
अंगावर श्यामलपणाची छाया पाघंरणारा हा कार्तिक जणू जगातल्या सगळ्या सावळ्या श्यामलतेचं कौतुक करणारा वाटतो. आश्विनाचं सारंच वागणं शुद्ध सोनेरी, पाढरं शुभ्र,आरसपानी तर कार्तिकाचं सारंच वागणं अगदी उलट. धूसर उदी रंगाची आवड असलेला कार्तिक गूढरम्यतेकडे जास्त कल असलेला असतो. “महल’ चित्रपटातील अद्भुत, गूढरम्य परंतु मोहक मधुबालाच्या नैसर्गिक सौंदर्यासारखा आहे.
जितका स्वत:ला लपवण्याचा प्रयत्न करतो, तितका तो अधिक आकर्षक वाटतो. या दिवसांत फुलणारे वृक्षदेखील सावळेच असतात. तुळस सर्वांगांनी फुलून येते. तिच्यातही दोन प्रकार असतात. कृष्ण तुळस आणि दुसरी साधी तुळस. कृष्णतुळशीच्या मंजिऱ्या देखील सावळ्याच असतात. तिला वृंदा असं नाव आहे. जी वृंदावनात राहते ती वृंदा. तिचा विवाह होतो तो या सावळ्या कार्तिकातच आणि तोही सावळ्या श्रीकृष्णाशी. असा सावळ्या रंगावर अनुरक्त कार्तिक. या दिवसांत आवळीच्या अंगाखाद्यांवर फळांचे घोस लटकलेले असतात. तेव्हाचा तिचा डौल अजिंठा-वेरुळातील अंगाखाद्यांवर ठसठशीत दागिने घातलेल्या प्रौढ, गंभीर प्रमेदसारखा वाटतो.
कार्तिकात पानगळीला सुरुवात झालेलीच असते. काही झाडं पूर्ण पान गळलेल्या अवस्थेत असतात. एखादं लहान मूल अंगावरचे सर्व कपडे काढून, आईनं आंघोळीला पटकन उचलून घ्यावं म्हणून जसा हट्ट धरतं, तशाच आविर्भावात ही झाडं उभी असल्यासारखी वाटतात. त्यांच्या नग्नतेतील सौंदर्य निरागस बालकासारखं विलोभनीय असतं. कधी काही झाडांच्या अगदी टोकावर कोवळी लालसर पानं पण उगवलेली दिसून येतात. पुढे वैशाखात पिकणाऱ्या आंब्याच्या तयारीत सारी आमराई दंग असते. तिला इतरांकडे लक्ष द्यायला मुळी फुरसतच नसते. कोवळा मोहोर, मग त्या ठिकाणी हिरव्या परकर-पोलक्यातल्या बाळकैऱ्या येणार, पुढे प्रौढ होणार. हा सारा उत्सव साजरा करण्यात आम्रवृक्ष दंग असतो. हवं ते सारं मिळवण्याच्या आनंदोत्सव आश्विनात, तर ज्यानं जे दिलं आहे ते त्याचंच त्याला परत करण्याच्या तयारीत कार्तिक असतो. त्याची वृत्तीच मुळी “तेरा तुझको अर्पण’ करण्याची.
निसर्गाइतका काटेकोर दुसरा कोणीच नाही. प्रत्येक गोष्टीचं तारतम्य योग्य रितीनं पाळणारा. ज्याची वेळ आली त्याने त्याच वेळेला जायचं. सोडून जावं लागतं आहे, याचं दु:ख देखील करायचं नाही. कारण मरणात खरोखरच जीवन फुलत असतं, हे त्रिकालाबाधीत सत्य निसर्गानं मनोमन स्वीकारलेलं आहे. फुलपाखरांचं आयुष्य फार थोड्या दिवसांचं. पण त्या थोड्या दिवसांतच जगण्याचे रंग, आनंद ती भोगून घेतात. त्यांना आपल्या थोड्या दिवसांच्या आयुष्याचं मोल समजलेलं असतं. म्हणूनच ती प्रत्येक क्षण आनंदानं जगून घेतात. या तबदिलाची जाणीव मानवेतर सर्वांनी मान्य केली आहे. म्हणूनच आज ते खऱ्या अर्थाने समरसून जीवन जगतात. प्रत्येक ऋतू आपल्याला काहीतरी शिकवत असतो. काहीतरी शब्दातून सांगण्याचा प्रयत्न करत असतो. ते किती घ्यायचं हे आपण ठरवायचं असतं.
आकाशातील पांढुरके ढग दिवसभर कुठेही राहोत, पण सकाळी पूर्वेला आणि सायंकाळी पश्चिमेला शहाण्या मुलीसारखे हजर राहतात आणि सावळ्या संध्यारंगाला आणि सोनेरी पश्चिमेला आपल्या रूपाने अपूर्व खुलावट देतात. संध्याकाळी हा पाढंऱ्या ढगांचा शुभ्रपणा एकदम सोनेरी होऊन केशरी सूर्याला जणू सोन्याच्या ताटात ठेवतो. किती म्हणून सोनेरी, केशरी, पिवळ्या उज्ज्वल रंगाचं वर्णन करावं. सावळ्या संध्येचं आकाश अशा केशरी रंगानं जेव्हा उजळून निघतं तेव्हा त्याची शोभा आजपर्यंत कितीतरी कवींच्या कवितेचा, कितीतरी लेखकांच्या कथेचा विषय बनलेली आहे.
जशी सांज सुंदर तशीच पहाट देखील सुंदर असते. किंवा असं म्हणता येईल, धुसरता हाच कार्तिकाच्या सौंदर्याचा अविभाज्य घटक आहे. पहाटेच कार्तिक स्नान, तुळशीजवळील रांगोळीत रेखाटलेला कार्तिक, आजीच्या धुवट वस्त्रातला कापुराच्या वासाचा कार्तिक, देवाचं कोडकौतुक करणारा कार्तिक! किती रूपात तो आपल्या समोर येतो. म्हणूनच तो सर्वांना आवडतो. थंडीभरल्या दीर्घ रात्रींचा कार्तिक प्रणयीजनांना वरदान ठरणारा. असा हा कार्तिक जरा प्रणयी अन् जरा विरागी असा वाटतो. जसं ज्याचं वय तसा तो आपला भाव राखतो.