विनय खरे
देशाच्या पुरातन सांस्कृतिक वारशात आदिवासींचे महत्त्वाचे योगदान आहे. आज जागतिक आदिवासी दिनानिमित्त…
पृथ्वीवरील प्रत्येक देशाला आदिवासी संस्कृती ही आहेच! कितीही प्रगत देश असला तरी तिथं मूळ वस्ती करून राहणाऱ्या माणसांच्या समूहाला आदिवासी संबोधले जाऊ लागले. काळाच्या ओघात वाढत्या औद्योगिक नागरिकरणाने यातील अनेक जाती समुदाय, रीतीरिवाज, पिढीजात कौशल्ये, भाषा लयास जाऊ लागल्या. यातील परंपरागत रूढी कालबाह्य ठरू लागल्या, त्यांच्या देवतांचे पूजन, सणवार आधुनिक जगाच्या व्याख्येत बसेनासे झाले.
याचा परिणाम मोठा दिसू लागल्याने ही सांस्कृतिक पाळेमुळे जतन करण्यासाठी विविध देशांतून बरेच लोक, संस्था पुढे आल्या, त्यातून देशोदेशी “जागतिक आदिवासी दिन’ पाळण्याबरोबरच त्यांच्या उत्थानासाठी त्यांना जगाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी प्रयत्न होऊ लागले.
मात्र, हे करताना त्यातील सांस्कृतिक वारसा जपला जावा हे देखील प्रकर्षाने पाहिले जात आहे.
आपल्याकडील अंदमान निकोबार, लक्षद्वीप अशा बेटांवर काही समुदाय असे आहेत की त्यांच्याजवळ “आजचा माणूस’ जाऊन संवाद साधू शकत नाही. त्यांच्या दृष्टीने तो “परकीय शत्रू’ समजला जात आहे. महाराष्ट्रासह अनेक राज्यांतून विविध आदिवासी समुदाय वन क्षेत्रात वास्तव्य करून आहेत. तिथे आधुनिक सुविधा पोहोचवण्यासाठी केंद्र-राज्य पातळीवर प्रयत्न होत आहेत.
आपल्या देशात केंद्रीय पातळीवर आदिवासी संशोधन संस्था; आदिवासी उत्सव-माहिती, समग्र शिक्षण, संशोधन अशा आदिवासी परंपरा, रूढी जपणुकीसाठी कार्यरत आहेत. आदिवासी जमातीत अनेक स्वातंत्र्य योद्धे झाले. त्यांची समग्र माहिती देणारी दहा स्वातंत्र्य सेनानी संग्रहालये उभारली जाणार आहेत. वनौषधी, त्यांचे उपयोग-उपचार, आदिवासी भाषा, कृषी व्यवस्था, नृत्य, शिल्प-चित्रे विविध वस्र-आचरण पद्धती.
आदींचे संशोधन नि दस्तऐवजीकरण केले जात आहे. या समृद्ध संपन्न वैशिष्ट्यांचे जतन करून इतरांमध्ये जागरूकता वाढून संशोधनास चालना मिळावी यासाठी डिजिटल केले जात आहे. ट्रायफेड या सरकारच्या अंगीकृत उपक्रमास निधी देऊन राष्ट्रीय नि राज्य स्तरावर “आदि-महोत्सव’ भरवले जात आहेत. केंद्र शासनाचे आदिवासी विकास मंत्रालय यासाठी प्रयत्नशील असते.
समृद्ध आदिवासी सांस्कृतिक वारसाच्या संवर्धनासाठी दृकश्राव्य महितीपटांसह संशोधन अभ्यास/पुस्तके/कागदपत्रे प्रकाशन, आदिवासी सांस्कृतिक देवाणघेवाण कार्यक्रम, आदिवासी वैद्य-औषधी वनस्पती, भाषा, शेती व्यवस्थापन, चित्र-नाच-शिल्प कलेतून स्वदेशी रचना यावर संशोधन नि प्रमाणीकरण दस्तऐवज, स्वातंत्र्य सेनानी संग्रहालयातून त्यांचा युद्ध वारसा नि लढाऊबाणा यांचे प्रदर्शन,
संपन्न आदिवासी संस्कृतीचा वारसा, पारंपरिक गीत, संगीत, नृत्य यांचे ध्वनिचित्र फीत, प्रकाशचित्रे,प्रकाशने याचा दहा हजारांहून अधिक ठेवा आदिवासी मंत्रालयाने उपलब्ध करून दिला आहे. राष्ट्रीय राज्य स्तरावर आदिमहोत्सव हा उपक्रम करण्यास ट्रायफेडला निधी देण्यात आला आहे. यातून नागालॅंडचा हॉर्नबिल महोत्सव, मिझोरामचा पावल-कूट महोत्सव, तेलंगणाचा मेदाराम जत्रा अशांचे आयोजन केलं जातं.
आदिवासी हस्तकला उत्तेजनार्थ जनजाती कारागीर मेळावे घेतले जातात. नवे कारागीर नि उत्पादने शोधून त्यांच्या विकासासाठी प्रयत्न होत असतात. याच वर्षाच्या फेब्रुवारीत दिल्ली हाट इथे राष्ट्रीय आदिमहोत्सवाचे आयोजन करण्यात आले होते. यात त्यांच्या हस्तकला, कापड, दागिने, चित्रे, कला, व्यंजन-पाककला, जंगली औषधी वनस्पती यांचे प्रदर्शन ठेवले होते.
एकलव्य शाळा
नैसर्गिक अधिवासात राहून दर्जात्मक शिक्षण उपलब्ध व्हावे म्हणून एकलव्य निवासी शाळा 50 टक्क्यांपेक्षा जास्त आदिवासी बहुल क्षेत्र असलेल्या भागात केंद्र सरकारने 2018 पासून सुरू केल्या आहेत. यासाठी किमान 20 हजार लोकवस्ती हा निकष ठेवला आहे. 2011 च्या जनगणनेच्या आधारावर या शाळांच्या उभारणीसाठी 452 ठिकाणे निवडण्यात आले.
यापूर्वी 288 शाळांना संविधानाच्या 275(1) नुसार केंद्रीय आदिवासी विभागाकडून राज्य सरकारांना अनुदान दिले जात असे. केंद्रीय मंत्रालयाधीन आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी राष्ट्रीय शिक्षण संस्था ही स्वायत्त संस्था उभारण्यात आली आहे. राज्य व केंद्र सरकारच्या नियंत्रणाखाली शाळांचे दैनंदिन व्यवस्थापन स्थानिक पातळीवर होते.
उत्पादन चालना
संपूर्ण देशात जनजाती लोकसंख्या आठ टक्के इतकी आहे. समाजाच्या वंचित वर्गात मोडणाऱ्या या घटकाला “आम्हाला काही शिकवायचे आहे नि त्यांची मदत करायची आहे’ ही भावना मुख्य प्रवाहातील शहरी लोकांमध्ये झाली आहे. मात्र नैसर्गिक गुणवत्तेच्या जोरावर न बोलता हा वर्ग शहरी बाबूंना बरेच काही सांगत असतो!
आदिवासी भागात झालेल्या स्थानिक उत्पादनांना देशांतर्गत बाजारपेठेबरोबरच परदेशी बाजार उपलब्ध व्हावा म्हणून अलीकडेच जगभरातील दूतावास किंवा उच्च आयुक्त कार्यालयातून एक खास कोपरा या वस्तूच्या माहिती प्रदर्शनासाठी राखून ठेवण्याच्या सूचना संबंधितांना देण्यात आल्या आहेत.
यात भौगोलिक संकेतांक नि सेंद्रिय आदिवासी उत्पादने, कलाकुसरीच्या वस्तू इथे विक्रीसाठी ठेवल्या जातील. उत्पादन माहिती पुस्तिका, चित्रयुक्त माहिती पत्रके यांचाही समावेश असेल. आदिवासी शिल्प-हस्त कला ब्रॅंड म्हणून पुढे आणला जाणार आहे. यासाठी सुचिपत्र (कॅटलॉग-ब्रोशर) द्वारे ही माहिती परदेशी लोकांना दिली जाणार आहे.
नुकत्याच झालेल्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील योग दिनानिमित्त न्यूयॉर्कच्या टाइम्स स्क्वेअर इथे तेथील दूतावासाने संपूर्ण आरोग्य, योग, आयुर्वेद आदी बाबतीचे एक दिवसीय प्रदर्शन कार्यक्रम आयोजित केला होता. यात आदिवासी उत्पादने ठेवली होती.
ट्राइब्स इंडिया आदी महोत्सवांचे आयोजन फेब्रुवारीत करण्यात आले होते. समृद्ध आदिवासी वारसा पाहून लोक प्रभावित झाले. यातून स्थानिकांना रोजगार मिळून त्यांच्या जीवनात परिवर्तन घडविले जात आहे. प्रत्येकाने साथ दिली तर आदिवासींची संस्कृती जपली जाईल.