मेघश्री दळवी
वयाच्या अवघ्या 21व्या वर्षी दुर्धर रोगाने ग्रासल्यावर कोणाची काय स्थिती होईल? पण स्टीव्हन हॉकिंग यांनी मात्र त्याही परिस्थितीत आशावाद सोडला नाही. आपल्या शारीरिक अडचणींना शरण न जाता आपलं काम सुरूच ठेवलं. जगभरातल्या अनेकांना ज्यांच्या जगण्याने प्रचंड उमेद दिली, त्या स्टीव्हन हॉकिंग यांचा आज 14 मार्च रोजी तिसरा स्मृतीदिन.
एकूण 76 वर्षांच्या आयुष्यात या अलौकिक बुद्धिमत्तेच्या शास्त्रज्ञाने विज्ञानात प्रचंड भर घातली. त्यांच्या सगळ्या धडपडीत त्यांना दोन गोष्टींचा आधार होता. एक म्हणजे त्यांची पत्नी जेन आणि दुसरी गोष्ट तंत्रज्ञान. सुरुवातीला जेन त्यांना वेगवेगळ्या संस्थांमध्ये व्हीलचेअरवरून घेऊन जायच्या. हॉकिंग यांचा एक एक शब्द ऐकण्यासाठी विद्यार्थी कानात प्राण आणून उपस्थित असायचे. आपल्या तल्लख बुद्धीने, वाक्चातुर्याने, आणि सहजसुंदर भाषेने हॉकिंग त्यांना स्तिमित करून सोडायचे.
पण नंतर शरीरावर नियंत्रण कमी व्हायला लागल्यावर त्यांना खरी मदत तंत्रज्ञानानेच केली. त्यांचा मेंदू अतिशय वेगाने काम करायचा. निरनिराळे सिद्धांत, तर्कशुद्ध पायावर मांडलेली गणितं- या सगळ्याला जगापुढे आणण्यासाठी गरज होती ती संवादाची. हाताने लिहिणे शक्य होईना तेव्हा ते संगणकाला बोलून सूचना द्यायला लागले. पुढे एका आजारपणात त्यांचा आवाज गेल्यावर अनेक संस्था आणि तंत्रज्ञ धावून आले.
वर्डप्लस या कंपनीने स्क्रीनवरील अक्षरं निवडून शब्द, वाक्य तयार करायचं सॉफ्टवेअर त्यांना उपलब्ध करून दिलं. हातात धरता येईल असा एक छोटा स्विच उजव्या हाताच्या अंगठ्याने हलवून ते संगणक वापरायचे. केवळ एका स्विचच्या मदतीने एक एक शब्द लिहिणे जिकिरीचं होतं. पण त्यांनी अल्पावधीतच त्यात प्रावीण्य मिळवलं आणि मिनिटाला पंधरा शब्दांपर्यंत लेखन करून दाखवलं.
नंतर अंगठा थकला तेव्हा त्यांच्या एका विद्यार्थ्याने हेच काम पापणीची उघडझाप करून करता येईल असं उपकरण तयार करून दिलं. शेवटी तर केवळ डोळ्याजवळचा एक स्नायू काम करत असतानाही ते संगणकाशी संवाद साधत राहायचे.
इन्फ्रारेड किरणांचा वापर करून स्क्रीनवरची एक एक अक्षरं निवडून आपलं भाषण तयार करायला किती चिकाटी लागत असेल याची कल्पनाही आपल्याला करता येणार नाही. सोबत होता स्पीच प्लस कंपनीचा स्पीच सिंथेसायझर म्हणजे टेक्स्ट-टू-स्पीच यंत्रणा. हॉकिंग यांनी लिहिलेले शब्द श्राव्य स्वरूपात सर्वांपर्यंत पोहचवण्यासाठी या क्षेत्रातले आद्य संशोधक डेनिस क्लाट यांनी स्वत: आपला आवाज दिला होता.
तंत्रज्ञानाने हॉकिंगचं आयुष्य खूप सुसह्य केलं. जवळजवळ वीस वर्षे इंटेलने त्यांना सोयीस्कर होतील असे संगणक तयार करून दिले. ते वयाच्या सत्तरीत असताना इंटेलने त्यांच्या स्पीच सिंथेसायझरला मशीन लर्निंग वापरून आणखी सुधारलं. त्या संशोधनाचा उपयोग पुढे अनेकांना झाला.
तंत्रज्ञानाच्या मदतीनेच स्टीव्हन हॉकिंग यांनी आपलं संशोधन सुरू ठेवलं आणि सर्वांपर्यंत नेलं. आज त्यांना आणि तंत्रज्ञानाला खास मानवंदना.