डॉ. मेघश्री दळवी
ग्लोबल वॉर्मिंग, हवामान बदल, अनेक प्रजातींना नष्ट होण्याचा धोका, या सर्वांना कारणीभूत ठरतो तो वातावरणातला वाढता कार्बन डायऑक्साइड. या समस्येवर दोन बाजूंनी उपाय करता येतात. एक म्हणजे वातावरणात अधिक कार्बन जायला रोखणे आणि दुसरा उपाय म्हणजे वातावरणातला कार्बन कमी करणे.
यातला पहिला, कार्बन उत्सर्जन कमी करण्याचा उपाय आपण करून पाहतो आहोत. पण आपले प्रयत्न अपुरे पडत आहेत. म्हणूनच असलेला कार्बन घटवण्याकडे शास्त्रज्ञ अधिक तातडीने पाहात आहेत. वातावरणात जाणारा कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेणारे दोन मुख्य घटक आहेत – समुद्र आणि जंगल. मात्र गेल्या तीस ते पन्नास वर्षांमध्ये जगभरात प्रचंड जंगलतोड झाली. दुसरीकडे कार्बन शोषून घेण्यात महासागरांना मदत करणाऱ्या खारफुटींचं प्रमाणही वेगाने घटलं. त्यामुळे ही दोन नैसर्गिक कार्बन कुंड (कार्बन सिंक) आपण गमावत चाललो आहोत.
तुलनेने लहान असा एक मार्ग मात्र अजून आपण फारसा वापरलेला नाही. तो आहे खडकात कार्बन सिक्वेस्ट्रेशन करण्याचा. सच्छिद्र खडक वातावरणातला कार्बन खेचून आपल्या सूक्ष्म छिद्रांमध्ये बंदिस्त करून ठेवतात. तो सहजासहजी वातावरणात पुन्हा परतून जाऊ शकत नाही. म्हणूनच या प्रक्रियेला सिक्वेस्ट्रेशन म्हणतात. सिक्वेस्ट्रेशनचा शब्दश: अर्थ आहे जप्ती. हा जप्त केलेला कार्बन हे खडक हजारो वर्षे आपल्या अंतरंगात दडवून ठेवतात. त्यामुळेच हा पर्याय आता शास्त्रज्ञांना योग्य वाटायला लागला आहे.
आइसलॅंडमध्ये बेसाल्ट खडकांवर कार्बन डायऑक्साइडयुक्त पाणी जोराने फवारून एक प्रयोग केला होता. तिथे पाण्यातल्या कार्बनचं घन खनिजांत परिवर्तन झालेलं आढळून आलं. ही प्रक्रिया केवळ दोन वर्षांमध्ये पार पडली आणि कार्बन कायमचा अडकून पडला. चुनखडीचा खडक त्यासाठी उत्तम ठरतो हे अलीकडे केलेल्या काही प्रयोगांमधून सिद्ध झालं आहे. तोही खडक स्वरूपात हवा असं नाही, तर चुनखडीचा भुगादेखील हे काम तितक्याच कार्यक्षमतेने करू शकतो असं दिसून आलं आहे.
समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याबरोबर चुनखडीची रासायनिक अभिक्रिया होते आणि त्यात वातावरणातला कार्बन बंदिस्त केला जातो. समुद्रकिनारी ही नैसर्गिक प्रक्रिया अतिशय संथपणे चालते. त्याचे परिणाम उंच कड्यांच्या रूपात पाहायला मिळतात. मात्र, आपण कृत्रिमरीत्या या प्रक्रियेचा वेग वाढवू शकलो, तर वातावरणातील कार्बन झपाट्याने कमी करू शकतो, असा शास्त्रज्ञांचा अंदाज आहे.
कॅनरी बेटांच्या जवळ चुनखडी वापरून नुकत्याच केलेल्या या प्रयोगाचे निष्कर्ष आशादायक आहेत. ही प्रक्रिया मोठ्या प्रमाणात करून वर्षाला शंभर गिगाटन कार्बन डायऑक्साइड वातावरणातून खेचून घेता येईल, असा या टीमला विश्वास आहे. सध्या दरवर्षी सुमारे छत्तीस गिगाटन कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन होतं, त्यामुळे आपण वातावरणातला एकूण कार्बन नक्कीच घटवू शकतो. हवामान बदलाला थोडं रोखण्याचा हा प्रयत्न मग खरोखरीच एक उत्तम उपाय होईल.