डॉ. मेघश्री दळवी
गणित हा सगळ्या विज्ञानशाखांचा पाया समजतात. माणसाला गणित या संकल्पनेशी कधी ओळख झाली असेल? मोजदाद आणि आकडेमोड त्याला कधी समजायला लागली असेल? मोजण्यासाठी हाताच्या बोटांचा वापर त्याने कधीपासून केला असेल? असे प्रश्न फक्त आपल्याला पडत नाहीत तर अनेक संशोधकांना हे शोधून काढण्याची आस असते.
अर्थात पूर्वी काय होऊन गेलं असेल हे जाणून घ्यायचं असेल, तर त्यासाठी पुरातत्वशास्त्र म्हणजे आर्किऑलॉजीचा आधार असतो. पुरातन काळातल्या वस्तू, प्राण्यांची हाडं, गुहांमधली भित्तिचित्रं, असे पुरावे गोळा करून त्यांची संगती लावत या क्षेत्रातले तज्ज्ञ अशा प्रश्नांचा पाठपुरावा करत असतात.
काटेकोर खाचा पाडलेली प्राण्यांची हाडं आफ्रिकेत अनेक जागी मिळालेली आहेत. कॉंगोमधल्या ईशांगो भागात मिळालेलं एक हाड ईशांगोबोन या नावाने प्रसिद्ध आहे. सुमारे वीस ते चाळीस हजार वर्षांपूर्वीच्या या हाडावर दीडशेहून अधिक खाचा विशिष्ट रचनेत केलेल्या आहेत. तर आफ्रिकेतच मिळालेल्या चाळीस हजार वर्षांपूर्वीच्या लेबोम्बो हाडावर एकोणतीस खाचा आहेत. या खाचा नक्षी म्हणून किंवा उगीचच केलेल्या नाहीत, हे निश्चित.
यासारख्या पुराव्यांवरून साधारण चाळीस हजार वर्षांपासून माणूस मोजणी करत आलेला आहे, असा निष्कर्ष शास्त्रज्ञांनी काढलेला आहे. या काळात निऍन्डरथल मानवाचा अस्त झालेला असल्याने गणन करण्याचं कौशल्य होमोसेपियन्सपासून सुरू झालं असावं, असा साधारण अंदाज होता.
अलीकडे मात्र त्या गृहितकाला धक्का बसतो आहे. फ्रान्समधल्या एका मोहिमेत एकूण नऊ खाचा असलेलं तरसाचं हाड आढळलं होतं. त्याचा पूर्ण अभ्यास केल्यावर फ्रान्समधील पुरातत्वशास्त्रज्ञांना त्याचा काळ साठ हजार वर्षांपूर्वीचा असावा, असं वाटतं आहे. त्या काळात निऍन्डरथल मानव अस्तित्वात होते. म्हणजे निऍन्डरथलला वस्तूंची मोजणी करण्याचं तंत्र अवगत होतं म्हणायला जागा आहे.
आधुनिक काळात गणन आणि गणित यांचा अनेक अंगांनी विचार होतो. केवळ माणूस नव्हे तर काही प्राणी, पक्षी, मासे यांना थोडी मोजणी येते याची शास्त्रीय निरीक्षणं उपलब्ध आहेत. कॉग्निटिव्हसायन्स म्हणजे आकलनशास्त्रातल्या संशोधकांचं म्हणणं आहे की, अचूक मोजणी ही संकल्पना समजत नसली, तरी बऱ्याच प्राण्यांना कमीजास्त प्रमाण व्यवस्थित समजतं. समोरच्या वस्तूंच्या राशीचा अंदाज लावण्याचं ज्ञान जगण्यासाठी अत्यावश्यक असल्याने ते प्राण्यांमध्ये असतं.
या अभ्यासांचा आधार घेतला तर निऍन्डरथलला थोडसं गणन जमत असणे शक्य आहे. शिकारीचे वाटे करून खाताना किंवा टोळ्या एका ठिकाणाहून दुसरीकडे नेताना त्यांना काही ना काही मोजमापांचे संदर्भ लागत असतील. तेव्हा माणसात मोजणीचं आकलन कसं होत गेलं यासाठी आता क्वांटा हा प्रकल्प सुरू झाला आहे. त्यात अनेक विज्ञानशाखांमधले तज्ज्ञ आहेत. ते वेगवेगळ्या गृहितकांचं विश्लेषण करून माणसाच्या गणनकौशल्याच्या विकासाचा अभ्यास करणार आहेत. त्यातून नवे निष्कर्ष समोर येतील अशी आशा आहे.