देशात राजकीय अस्थिरता आली की त्या देशाची आर्थिक स्थिती धोक्यात येते. पाकिस्तान याच अवस्थेतून जात आहे. गेल्या काही दिवसांपासून पाकिस्तान गर्तेतून अधिक गर्तेत चालला आहे. “एफएटीफ’ (फायनान्शिअल ऍक्शन टेकन फोर्स) ने नुकतेच पाकिस्तानला ग्रे यादीतून वगळले आहे, तरी पाकिस्तानची घसरलेली आर्थिक पत काही सुधारण्याची चिन्हे नाहीत.
पाकिस्तानमध्ये सततच्या राजकीय संघर्षांमध्ये देशाची आर्थिक स्थिती सतत खालावत चालली आहे. देशाच्या खुल्या बाजारातून डॉलर जवळपास गायब झाला आहे. त्यामुळे आंतरबॅंक देयके ठप्प झाली आहेत. विमान कंपन्यांतील कामगारांना पगार मिळत नाही. दुसरीकडे पैसे न भरल्याने आयात माल परदेशी बंदरांवर अडकला आहे. “द डॉन’च्या वृत्तानुसार, पतपत्रे उघडणे कठीण झाले आहे, तर परदेशातील दूतावास किंवा वाणिज्य दूतावासांशी व्यवहार करण्यातही अडचणी येत आहेत.
युक्रेन-रशिया युद्धाचा पाकिस्तानसारख्या कमकुवत अर्थव्यवस्था असलेल्या देशावर खूप वाईट परिणाम झाला आहे. आता हे संकट शिगेला पोहोचताना दिसत आहे. चलन बाजारात डॉलर व्यतिरिक्त इतर विदेशी चलन उपलब्ध आहेत; परंतु त्यासाठी देखील जादा किंमत मोजावी लागते. ज्यांच्याकडे चलन आहे, ते अतिरिक्त रकमेची मागणी करीत आहेत. यामध्ये यूरो, ब्रिटीश पाउंड, दिरहम आणि सौदी रियाल यांचा समावेश आहे. चलन व्यापाऱ्यांचे म्हणणे आहे की, सुटीचा हंगाम आल्याने परकीय चलनाचा तुटवडा वाढला आहे.
पाकिस्तानातील श्रीमंत लोक वर्षअखेरीच्या सुट्टीसाठी परदेशात जात आहेत. ते अमेरिका, युरोप किंवा पश्चिम आशियाई देशांमध्ये जात आहेत. असे लोक महागड्या दरानेही विदेशी चलन खरेदी करीत आहेत. देशाची अर्थव्यवस्था अडचणीत असल्याची कबुली अर्थ राज्यमंत्री आयशा घौस पाशा यांनी नुकतीच दिली. या अडचणींवर मात करण्यासाठी पुरेसे प्रयत्न झाले नसल्याचेही त्यांनी मान्य केले. पाकिस्तानची मध्यवर्ती बॅंक असलेल्या “स्टेट बॅंक ऑफ पाकिस्तान’ने अलीकडच्या काळात अनेक वेळा दावा केला आहे, की देश डिफॉल्टर होण्याची कोणतीही शक्यता नाही.
बॅंकेचे गव्हर्नर जमीन अहमद यांनी आशा व्यक्त केली आहे की, या आर्थिक वर्षात पाकिस्तानला 18 ते 20 अब्ज डॉलर्सचे परकीय चलन मिळेल. शाहबाज शरीफ सरकारने आशा व्यक्त केली आहे की, चीन पाकिस्तानमध्ये 13 अब्ज डॉलर खर्च करेल. त्यामुळे परकीय चलनाच्या साठ्यात सुधारणा होईल; पण आर्थिक बाजाराचा अशा आश्वासनांवर फारसा विश्वास नाही. आर्थिक कंपनी “ट्रेसमार्क’च्या सीईओ फैस्ला मम्सा यांनी सांगितले, की पाकिस्तानला मदत देण्याच्या प्रश्नावर मैत्रीपूर्ण देशांनी मौन बाळगले आहे. चीनच्या व्यावसायिक बॅंकांकडून 1.2 अब्ज डॉलर इतकी रक्कमही आली नाही.
राजकीय अस्थिरता, विसंगत सरकारी धोरणे आणि अंतर्गत सुरक्षेच्या समस्यांमुळे पाकिस्तानचे आर्थिक संकट कायम राहण्याची शक्यता आहे. “इस्लाम खबर’नेआशियाई विकास बॅंकेने(एडीबी) आशियाई विकास आऊटलूक 2022 पुरवणीचा अहवाल उद्धृत केला आहे. त्यात 2023 या आर्थिक वर्षात पाकिस्तानची आर्थिक स्थिती आणखी बिघडण्याची शक्यता वर्तविली होती. देशाच्या अर्थव्यवस्थेला विनाशकारी पुराचा फटका बसला आहे. “स्टेट बॅंक ऑफ पाकिस्तान’ आणि वित्त मंत्रालयाने क्रेडिट पत्रांसह सर्व देयके थांबविल्यानंतर अनेक देशांमधील पाकिस्तानच्या राजनैतिक मिशन्सना गंभीर आर्थिक संकटाचा सामना करावा लागत आहे.
युरोपीयन संघ आणि जगभरातील पाकिस्तानच्या मिशन्सनी इस्लामाबादमधील परराष्ट्र मंत्रालयाला पत्र लिहून पगार आणि भत्ते लवकरात लवकर देण्याची विनंती केली आहे. पाकिस्तानने सुकुक बॉण्ड्ससाठी एक अब्ज डॉलर दिल्यानंतर त्याचा परकीय चलन साठा 784 दशलक्ष डॉलरने घसरला आहे. याशिवाय पाकिस्तानबाहेर काम करणाऱ्या लोकांकडून त्यांच्या कुटुंबीयांना पाठविण्यात येणाऱ्या पैशात या वर्षी नोव्हेंबरमध्ये 14 टक्क्यांनी घट झाली आहे. नोव्हेंबर 2020 मध्ये 2.5 अब्ज डॉलरवरून नोव्हेंबर 2022 मध्ये ते 2.1 अब्ज डॉलरवर घसरले. अशा घटनांचा पाकिस्तानच्या स्थानिक उद्योग म्हणजे कापड, अन्न प्रक्रिया आणि सेवा, विशेषत: घाऊक व्यापार आणि वाहतुकीवर परिणाम होईल. या व्यतिरिक्त, देशाला ऊर्जा संकट, कमी परकीय चलन साठा आणि मर्यादित आवश्यक पीक उत्पन्नाचा सामना करावा लागतो.
पाकिस्तानमधील अनेक व्यापारतज्ज्ञ इशारा देत आहेत, की आंतरबॅंक बाजारातील कृत्रिम कमी डॉलरचा दर देशाला महागात पडू शकतो. पाकिस्तानच्या आंतरबॅंक बाजारपेठेत सध्याचा डॉलरचा दर 224.71 च्या आसपास आहे; परंतु खुल्या बाजारात त्यापेक्षा जास्त दर देतात. पाकिस्तानमधील ग्रे मार्केट कथितरित्या पाकिस्तानी रुपया 255 प्रति डॉलर ऑफर करीत आहे, तर स्थानिक बॅंका पाकिस्तानी रुपयामध्ये प्रति डॉलर 224.71 ऑफर करत आहेत. पाकिस्तानमध्ये आर्थिक संकट असताना राजकीय नेते परस्परांवर आरोप-प्रत्यारोप करीत आहेत. श्रीलंकेसारख्या आर्थिक संकटाने आता पाकिस्तानला आपल्या तावडीत घेतले आहे. पाकिस्तानकडे रोख रकमेचा प्रचंड तुटवडा आहे. तेल विकत घेण्यासाठी पैसे नाहीत. परकीय चलनाचा साठा रिकामा होत आहे. पाकिस्तानवर 78 हजार 319 दशलक्ष डॉलर्सचे विदेशी कर्ज आहे आणि सध्याची परिस्थिती त्याला आणखी कर्ज घेण्याच्या दिशेने ढकलत आहे.
“एशियन डेव्हलपमेंट बॅंके’ने नुकत्याच जारी केलेल्या अहवालात असे भाकीत केले आहे की, जून 2023 मध्ये संपलेल्या आर्थिक वर्षासाठी पाकिस्तानचे आर्थिक भवितव्य मोठ्या प्रमाणावर आलेल्या पुरामुळे बिघडले आहे, तर अर्थव्यवस्था रुळावर येण्यासाठी संघर्ष करीत आहे. अहवालात नमूद करण्यात आले आहे की, या वर्षीच्या अभूतपूर्व पुरामुळे पाकिस्तानच्या स्थानिक उद्योगांवर विशेषत: कापड आणि अन्न प्रक्रिया उद्योगाला मोठा फटका बसला आहे. इतकेच नव्हे, तर घाऊक व्यापार, वाहतूक आणि सेवा क्षेत्रावरही परिणाम झाला आहे. चालू आर्थिक वर्षाच्या पहिल्या पाच महिन्यांत रोख प्रवाहात 9.6 टक्क्यांची घट झाली आहे. पाकिस्तानमध्ये डॉलरची किंमत 224.71 पाकिस्तानी रुपया झाली आहे.
पाकिस्तानची दिवाळखोरीकडे वाटचाल होण्याची शक्यता वाढली आहे. माजी अर्थमंत्री मिफ्ताह इस्माइल यांनी इशारा दिला आहे की, पाकिस्तान डिफॉल्टच्या दिशेने जाण्याची भीती आहे. साहजिकच पाकिस्तानच्या समस्यांवर तातडीने तोडगा निघणार नाही. याव्यतिरिक्त, सध्याचे ऊर्जा संकट आणि जीवनावश्यक वस्तूंच्या वाढत्या किमतींचा स्थानिक लोकसंख्येवर, विशेषतः पाकिस्तानमधील लहान व्यवसायांवर गंभीर परिणाम होत आहे. येत्या काही महिन्यांत सार्वत्रिक निवडणुका घेण्याचा आर्थिक भार पाकिस्तानला सोसावा लागणार आहे. देशाच्या आर्थिक स्थितीबद्दल इम्रान खान सध्याच्या सरकारला शिव्याशाप देत असताना शाहबाज शरीफ सरकार आणि त्यांचा पक्ष इम्रान खान यांच्या राजवटीला दोष देत आहेत. याशिवाय सरकार युक्रेन युद्ध आणि पुरालाही दोषही देत आहे.
ऑगस्ट 1947 मध्ये स्वातंत्रय मिळाल्यानंतरच पाकिस्तानचे आर्थिक आव्हान सुरू झाले. 1958 मध्ये पहिल्या आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी कार्यक्रमात प्रवेश केल्यापासून पाकिस्तान कर्जाच्या सापळ्यातून बाहेर पडू शकलेला नाही. पाकिस्तानने आतापर्यंत 22 वेळा जागतिक नाणेनिधीची मदत मागितली आहे. याउलट, भारत आणि बांगला देशाने अनुक्रमे सात आणि दहा वेळाच जागतिक नाणेनिधीशी मदतीसाठी संपर्क साधला आहे. पाकिस्तान अजूनही आपल्या आर्थिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी बाह्य कर्जावर अवलंबून आहे. गेल्या 75 वर्षांमध्ये, पाकिस्तानने वारंवार संकटे पाहिली आहेत, जिथे त्याला आर्थिक असमतोल आणि त्याच्या देयक संतुलनावर गंभीर दबावाचा सामना करावा लागला आहे. वेळोवेळी पाकिस्तानला जागतिक नाणेनिधीने मदत दिली आहे, जी पाकिस्तानने अर्थव्यवस्थेत अल्पकालीन स्थिरता आणण्यासाठी वापरली आहे. आज पाकिस्तान आर्थिक संकटात आणि कर्जाच्या खाईत बुडाला आहे आणि त्यातून सावरण्याची कोणतीही चिन्हे सध्या तरी दिसत नाहीत.
– आरिफ शेख