अनय, कसले फोटो आहेत? किती मस्त दगडांवर कोरले आहे.’
“अरे, माझ्या काकांनी हे फोटो पाठवले आहेत.’ अनयने, प्रणवच्या नव्या मित्राने त्याला उत्तर दिले. “तुझ्या काकांनी कोरले आहे हे दगडांवर?’
“नाही. नैसर्गिकरित्या तयार झालेला ठसा आहे हा. यांना जीवाश्म म्हणतात.’
अनयसोबत फोटो बघताना कोणकोणत्या प्राण्यांचे, वनस्पतींचे ते जीवाश्म असावेत यावर सर्व मित्रांच्या चांगल्याच गप्पा रंगल्या होत्या.”किती प्रकार आहेत ना जीवाश्मांचे! या फोटोत वनस्पतीचा ठसा उमटला आहे, तर या फोटोत डायनासोरसारख्या प्राण्याचा सांगाडा दिसतो आहे.’
“आणि हा फोटो बघितलात का, हा तर कोळशासारखा वाटतो आहे कुठल्यातरी प्राण्याचा सांगाड्याचा आकारातला.'”काका सांगत होते की, अती थंड प्रदेशात म्हणजे अगदी अलास्का वगैरे भागात गेंड्यासारखे, हत्तीसारखे मेलेले प्राणी जमिनीखाली गोठलेल्या स्वरूपात आढळून आले होते. तो ही एक जीवाश्मांचाच प्रकार म्हणे.’ अनयने अजून एक माहिती दिली.
“अनय, अजून सांग ना काकांनी काय काय सांगितले ते.’ प्रणवने विचारले.
“काकांनी एकदा सांगितले होते की, हे जीवाश्म जुन्या काळाची माहिती देतात. गतकाळाचे लोकजीवन, प्राणी जीवन कसे होते याचा वेध घेता येतो. एवढेच कशाला उत्क्रांती कशी झाली हेही कळते.’
“अरे तुम्हाला आठवते का, काकांनी दातांविषयी सांगताना अशीच काही माहिती दिली होती. म्हणजे दातांच्या जीवाश्मांच्या आधारेच दातांच्या रचनेत बदल कसा होत गेला, अनुरूप आहार कोणता होता हे कळले असेल.’ सान्वीला मिहीरच्या बाबांनी सांगितलेले आठवत होते.
“हं! असेच असेल. पण मला एक प्रश्न आहे, हे जीवाश्म कोणत्या काळातील सजीवांचे आहेत हे कसं काय समजत असेल?’ काय असेल यामागचे विज्ञान?’ मिहीरने मनातील विचार बोलून दाखवला.
“अरे वा! चांगली चर्चा रंगली आहे की.’ प्रणवच्या आईनेही आता संवादात सहभाग घेतला होता.
“आणि मिहीर पुरातन वस्तूंचा काळ ठरवण्यासाठी वैज्ञानिक पद्धतच वापरली जाते हं. ती आहे कार्बन-14 किरणोत्सर्ग कालमापन पद्धत.’ “म्हणजे काय?’ प्रणवने सगळ्यांच्याच वतीने विचारले.
“प्रत्येक सजीव-प्राणी, वनस्पती, मनुष्य जिवंत असताना हवेतील कार्बन डाय ऑक्साइड घेत असतो ज्यामध्ये कार्बन-14 नावाचा घटक असतो.हा घटक किरणोत्सारी आहे आणि प्राणी, वनस्पती जिवंत असताना कार्बन-14 ची किरणोत्साराची क्रिया सतत चालू असते.
प्रत्येकामधील कार्बन-14 चे प्रमाण सारखे असते आणि मृत्यूनंतर प्रत्येकाच्या अवशेषांमधून एकाच प्रमाणात बाहेर पडतो.’
“बापरे! समजायला अवघड जात आहे.’ मिहीर बोलला. खरं तर सगळ्यांच्याच चेहऱ्यावर हे दिसत होते. “एखादेवेळेस नाही समजणार सगळं. काय घडतं हे समजून घ्यायचा प्रयत्न करा हं.’
“गंमत बघा हं. जर अवशेष तसेच जमिनीखाली राहिले तर जिवंत असताना असलेल्या एकूण कार्बन-14 चा अर्धा भाग नाहिसा होण्यास 5568 वर्षे लागतात. 11136 वर्षांनी त्याच्या निम्मा कार्बन-14 शिल्लक राहतो आणि 70,000 वर्षांनी कार्बन-14 च्या किरणोत्साराची क्रिया पूर्णपणे थांबते.’
“बापरे! 70,000 वर्षांनी!’ “हं! आणि याच्याच आधारे कोणताही अवशेष जेव्हा सापडतो त्यावेळी त्या अवशेषातील कार्बन-14 चे प्रमाण बघितले जाते आणि तो अवशेष कोणत्या काळातील आहे, किती जुना आहे हे ठरवले जाते.’
“अत्यंत वेगळी आणि उत्सुकता वाढवणारी माहिती आहे ना?’ “आणि विज्ञान म्हणजे न संपणारा दरवेळी वेगळा विचार देणारा विषय आहे.’ सान्वीच्या आणि तन्वीच्या या विचारांना सगळ्याच जणांची सहमती होती. तुमचीपण आहे काय?
विशाखा गंधे