उन्हाळा लागला आहे. मुंजींच्या कार्यक्रमांची हवीहवीशी चाहूल लागली आहे. परवाच भाच्याच्या मुंजीसाठी आहेराची खरेदी करून आले. पुण्यनगरीतलं ते वस्र दालन. भल्यामोठ्या दालनातला एसीचा थंडावा आल्हाददायक होता. गाद्यांवरचे पांढरेशुभ्र तलम पलंगपोस आणि मऊशार तक्के-लोड भुरळ पाडत होते. दोन-चार पोरं ग्राहकांना थंड पाणी, सरबत आणि चहाही वाटत होते. कपड्यांच्या भरमसाठ किमती पाहून येणाऱ्याजाणाऱ्यांना भीती बसू नये म्हणून असावा बहुधा हा पाहुणचार. पण जे होतं ते छान होतं, आजच्या युगाला शोभेल असं होतं.
मी मला हव्या तशा कपड्यांची खरेदी केली. काउंटरला कार्ड पेमेंट केले आणि पार्कींगमधल्या गाडीची काळजी करत परतले.
रस्त्यावरच्या गर्दीचा भाग बनले, तरी त्या भारी दुकानातल्या वस्रांचा चकचकाट मनावरची पकड काही सोडेना. पैठण्या किती सुंदर आहेत नाही! नारायणपेठमध्येही एवढी वाइड रेंज कधीच बघायला मिळाली नव्हती आजपर्यंत. कांजीवरम पण स्वस्त दिसतात इतर ठिकाणांपेक्षा. तिथं पाहिलेल्या साड्यांची श्रीमंती मनात ठाण मांडून बसली होती. तसंही नव्या साड्या, नवी वस्रं हा अपूर्वाईचाच विषय आहे. मुळात वस्र ही माणसाची मूलभूत गरज आहे. अन्नानंतर सगळ्यात महत्त्वाचं काय असेल तर ते वस्र!
याच वस्रांमध्ये दिवसेंदिवस सौंदर्य आणि नवलाई ओतली जाते आहे आणि त्यातूनच जन्माला आलीय ती फॅशन इंडस्ट्री. टीव्ही, सिनेमा, ओटीटीमुळे आता सामान्य संसारी माणूस इंडस्ट्रीतल्या नवनव्या फॅशन्स रोजच्या रोज पाहतो आणि अनुभवतो, पण आम्ही जिथे लहानाचे मोठे झालो त्या छोट्याशा खेड्यात वस्राचा विस्तार मात्र अंग झाकण्यापुरताच. सणासुदीलाच नव्या कपड्यांची हौस भागायची. फॅशन आणि स्टेटस वगैरे शब्दांशी कपड्यांचं सूत जुळण्याचा दुरान्वयानेही संबंध असण्याचं कारण नव्हतं.
तिथे कपडे खरेदीला एकच पर्याय होता, बाबूभैया. महिन्यातल्या कुठल्याशा एका दिवशी बाबूभैया सायकलवर साड्यांचं बासन लादून टळटळीत दुपारी आमच्या टिचक्याशा खेड्यात पोहोचे. बाबूभैया मूळचा सुरतेचा. काळाकभिन्न बाबूभैया भर दुपारी सायकल रेटून पुरता घामेजून जाई पण त्याच्या चेहऱ्यावरचं हसू मात्र दिवसाच्या कुठल्याही प्रहरी तसंच ताजं टवटवीत असे. त्याच्या सायकलची ती आगळीवेगळी घंटी वाजू लागली आणि खास हेलात तो “साडे… साडे… साडे’ म्हणून हाकारू लागला की आयाबायांना कोण हुरूप चढायचा काय सांगू!
कोणी गूळ पाणी घेऊन येई. कुणी कपभर चहा देई. कुणी जेवूनच जायचा आग्रह करे. आमच्या वाड्यासमोरच्या घडीव फरसबंद अंगणात बाबूभैयाचा डेरा पडे. “सायकलवरच्या एवढ्याशा पेटीत काय एवढं असणार आहे? कुठली आलीय विविधता अन् कुठले आलेत प्रकार’, असं समजणाऱ्यांनी बाबूभैयाकडे यायचाच अवकाश. गैरसमज करून घेणाऱ्यांच्या नजरेवरची झापडं खाडकन उतरावीत इतके साड्यांचे प्रकार त्या भल्याथोरल्या पेटीत सुबक-नीटसर घड्या करून ठेवलेले असत.
बोहनीच्या आधी बाबूभैया दूरच्या कोपऱ्यात जाऊन आपला पानाने भरलेला तोबरा मोकळा करून येई. थंडगार पाण्याचा एखादा पेला घटाघट रिचवे आणि बिकाईची सुरुवात करे.
कुणी म्हणे… भैया, म्होरल्या म्हैन्यात भावाचं लगीन हाये! झ्याक साडी दावा बघा! लगेच भैया एखादी लालसर रंगाची साडी उलगडून अंगभर लपेटून घेई मग त्याच्या तोंडाची रेल्वेगाडी भल्या वेगात पळू लागे. भाभी देखो… छान आहे की नाही? तुमच्या माहेरच्या मातीजैसा रंग आहे. आहे की नाही? माहेरच्या मातीच्या आठवणीनं बाई निम्मी गहिवरून जायची. अजून एक दोन साड्या उलट्यापालट्या करून तिचा हात पहिल्याच त्या लालसर साडीवर फिरत राही आणि मग भाव करता करता सौदा होऊन जाई.
कुणी म्हणे… बाबूभैया, यंदा पंढरीच्या वारीला जावावं म्हनीते! दाव जरा चांगली साडी! देवाला भेटाया चांगलं कापड लेवून जावावं! बाबूभैया नवी एखादी साडी अंगभर पांघरे आणि तिच्या नीटस निऱ्या वळत आपलं तोंड चालू करे. देख आक्का! इस साडीका ये काठ बघ. आहे की नाई हमारे “पंढरी की वाट’ जैसा. या साडीच्या काठावरून नजर हटत नई. बघ बघ, हात फिरवून बघ. ती बाई त्या साडीच्या काठातच रूतून पडे.होय-नाही करता करता खरेदी होऊन जाई.
एकदा माझी एक आत्या लग्नानंतर पहिल्यांदाच माहेरी आली होती. नव्या लग्नाची नवलाई म्हणून दिले असतील नवऱ्याने साडी घ्यायला पैसे. भाबूभैयाकडे साडी बघायला गेल्यापासून ती नुसती लाजतच होती बिचारी. बाबूभैयाने एक भरपदराची सुंदर साडी लडिवाळपणे अंगावर घेतली आणि तिचा पदर डोक्यावरून खांद्यावरून पुढे घेऊन चेहरा झाकून तो असा काही लाजला की बस्स! बाकी साऱ्याजणींनी आत्याला चिडवून चिडवून हैराण केलं आणि पदराशी लाडिक चाळा करता येईल म्हणून की काय आत्याने तीच साडी उचलली.
कोणी एखादी भावूक होऊन बाबूभैयाला सांगत राही. लेकीचा पैला दिवाळसण हाये. लगीन करतानाच नाकी नव आलं आमच्या.
आमच्याकडं कुटलं पैशे लेकरा! पण पोरीची हौस कराया पायजेच की! सस्तातली दाखव एकांदी! लगेच बाबू भैया एखादी स्वस्त झगमग साडी अंगावर लेवून तिचा झगमगता पदर डोक्याभोवती गुंडाळून घेई. मॉं बघ, तुझी गोरीपान बेटी ऐसी चमकायला लागेल ही साडी नेसून! सुंदरच तर है तुझी बेटी. खास सुंदर बेटीयोंके लिए बनाया है ये रंग आणि पैशांचा हिशोब मत कर. तुझ्याकडे आले की देशीलच की तू. चिंता करू नको. साडी घेऊन जा. त्या झगमगत्या साडीवर त्या बाईच्या गहिवराचे दोन कढत अश्रू पडत आणि ती साडी आणखी झगमगू लागे.
लग्नकार्य ठरलं की बाबूभैयाला खास आवतन दिलं जायचं. मग काय, ठरल्या वेळी जरतारी साड्यांची चवड सायकलवर लादून बाबूभैया मुलीच्या घरी हजर! माणसाची ऐपत, हौस, घरोघरीचे रीतीरिवाज याचं बाबूभैयाला प्रचंड ज्ञान होतं. माणूस बघून त्याच्यासमोर कुठल्या साड्या पसरवाव्यात हे जाणण्याचं कसब त्याच्याकडे ठासून भरलं होतं. एखाद्या स्त्रीलाही लाजवेल अशी नाजूक लकब ठेवून तो नवनव्या साड्या स्वतःच्या आडदांड देहावर नेसत असे. त्या साड्या नेसून त्यांच्या रंगाचं,पोताचं, त्यांच्यावरच्या नक्षीचं कौतुक करताना त्याच्या आवाजाला अतिशय माधुर्य येई.
हे सारं कौतुकास्पद होतंच, पण खरं कौतुक वेगळंच. बाबूभैया नेक माणूस होता. गावाकडची हातातोंडाची गाठ, कष्टकऱ्यांच्या व्यथा हे सारं त्याला ठाऊक होतं. पण त्या दुखऱ्या नसेचा वापर त्याने मार्केटिंग व्हेन म्हणून केला नाही. अडल्यानडल्याला, गरजू माणसाला-बायकांना तो बिनदिक्कत साड्या देऊन टाके. कुठूनकुठून वाहून आणलेल्या त्या साड्यांचे पैसे मिळतील-न मिळतील याची शाश्वती नसताना. आपल्या कष्टाचं रडगाणं गाऊन त्यांनं कधी कोणाला कानकोंडं केलं नाही. त्यानं त्याच्या व्यवसायावर, त्याच्याकडच्या साड्यांवर, त्याच्याकडे खरेदी करून पैसे देणाऱ्यांवर-न देणाऱ्यांवर त्याने सारखंच प्रेम केलं.
आता बाबूभैया या जगात नाही. त्याच्या मुलाने जवळच्या शहरात टोलेजंग कापड दुकान उभं केलंय. पण त्या तिथल्या आणि इतर कुठल्याच खरेदीला बाबूभैयाकडच्या खरेदीची, बाबूभैयाच्या इमोशनल मार्केटिंगची सर नाही.
आजही कुठल्याही नव्या झुळझुळीत साडीवर हात फिरवताना मला ती साडी अंगावर लपेटून मधासारख्या गोड स्वरात त्या साडीचं गुणगान करणारा बाबूभैया दिसू लागतो. नकळत पैठण्या, कांजीवरम, धर्मावरम, नारायण पेठ, चंदेरी साड्यांऐवजी सुती, रंगीबेरंगी, हलक्या, भरपदर नक्षीच्या, दिमाखदार काठाच्या, झगमगत्या साड्यांमधे रमून जाते. प्रत्यक्षातला साड्या वाहून वाहून, बोलून बोलून अतिश्रमांनी घामेजलेला बाबूभैया आठवणींत मात्र दिवसेंदिवस आणखी तजेलदार, टवटवीत होत जातो.
– प्रज्ञा जोशी-कुलकर्णी